Ορίζοντας το κενό ως κοινό

Ρόζυ Μονάκη – Άρτεμις Παναγιώτου

Η προβληματική της διπλωματικής που παρουσιάζεται εδώ έχει να κάνει με τις δυνατότητες παρέμβασης σε μια τυπική περιοχή της Κυψέλης, όπου η κυριαρχία της πολυκατοικίας της αντιπαροχής, σε συνδυασμό με τις ελλείψεις του δημόσιου χώρου και το ζοφερό τοπίο της τρέχουσας οικονομικής κρίσης, τις καθιστούν τόσο δύσκολες όσο και επείγουσες. Η λύση που προτείνεται περιλαμβάνει μια ελαφριά υπερυψωμένη κατασκευή, η οποία συγκροτεί μια πορεία που ενοποιεί τους ακάλυπτους τεσσάρων οικοδομικών τετραγώνων, ενώ παράλληλα φιλοξενεί μία σειρά από χρήσεις (κουζίνα, αγορά, βιβλιοθήκη, κ.ά.). Ταυτόχρονα η υπερύψωση αφήνει περισσότερο χώρο για εκτεταμένες φυτεύσεις. Η εργασία παρουσιάστηκε τον Μάρτη του 2014 στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, με επιβλέποντα τον Κ.Πανηγύρη.

Περίληψη

Το πολύμορφο οικιστικό πεδίο της Κυψέλης έγινε ένα μωσαϊκό χρήσεων κατά το πέρασμα των δεκαετιών, από χώρους γραφείων και βιοτεχνίες μέχρι κατοικία για ανθρώπους από κάθε μεριά της γης. Η εγκατάλειψη της περιοχής με την φυγή ενός μέρους του πληθυσμού, αναπληρώθηκε με την έλευση των μεταναστών, οι οποίοι απέτρεψαν σε μεγάλο βαθμό την απονέκρωση της.

Παρόλα αυτά, οι ελλείψεις κοινωνικών δομών και δημόσιων χώρων δημιουργούν μία κίνηση προς τον εσωτερικό-ιδιωτικό χώρο. Η εσωστρέφεια αυτή, αποτελεί την βάση για την απαξίωση του κοινού και την ολοκλήρωση του κενού. Επεμβαίνουμε στην περιοχή αυτή ορίζοντας το κενό ως κοινό και προσπαθώντας να απεγκλωβίσουμε την καθημερινότητα από τον στενό ιδιωτικό χώρο.

Επιχειρούμε να εντάξουμε με την συμφωνία των ίδιων των κατοίκων μία νέα διαδρομή, διασχίζοντας ένα απείραχτο κομμάτι του αστικού ιστού, τον ακάλυπτο. Το πείραμα αυτό αντιμετωπίζει τον ακάλυπτο σαν μία νέα διαδρομή, όχι σαν μία στάση, σαν μία συνεχόμενη ροή απόλυτα εξαρτημένη από τα ίχνη της ρυμοτομίας της περιοχής. Χωρίζει τους ακάλυπτους έξι τετραγώνων της περιοχής της Κυψέλης με σκοπό να ενοποιήσει μία νέα διαδρομή, η οποία παίρνει ύψος και χρωματίζει τον αστικό ιστό με αυτοδιαχειριζόμενες χρήσεις δημόσιου χαρακτήρα. Πρόκειται για μια ελαφριά διάτρητη κατασκευή που ενώνει σε κατακόρυφο και οριζόντιο άξονα τα έξι αυτά τετράγωνα παρέμβασης, αποκτώντας μία διττή λειτουργία, αυτή του περάσματος και μίας ακόμα δημόσιας χρήσης επηρεασμένη από τις εκάστοτε ανάγκες των κατοίκων. (εμπόριο, πολιτισμός κτλ). Ο άξονας του μηδενός αξιοποιείται στο έπακρο με πυκνώσεις και αραιώσεις χρήσεων, όπου είναι εφικτό.

Κυψέλη

Η Κυψέλη αποτελεί μια από τις παλαιότερες περιοχές της Αθήνας. Εντάσσεται στο σχέδιο πόλης το 1887 ενώ την σημερινή της έκταση την αποκτά γύρω στο 1930. Ενώ στις αρχές του αιώνα φιλοξενεί εξοχικές κατοικίες, το ‘22 κατακλύζεται από πρόσφυγες από τη Μ.Ασία και αναβαθμίζεται οικονομικά. Κατά τις δεκαετίες ’60 –‘70 παρατηρείται έντονη ανοικοδόμηση εξαιτίας του συστήματος της αντιπαροχής που οδηγεί και σε αύξηση του πληθυσμού της.

Η τάση αυτή ωστόσο οδήγησε σε μια προβληματική κατάσταση , με την άναρχη δόμηση να καταλαμβάνει την περιοχή και την ανισορροπία του ύψους των κτιρίων σε σχέση με το πλάτος των δρόμων να δημιουργεί ένα φοβερά πυκνοδομημένο τοπίο. Η έλλειψη πρόβλεψης πρασίνου αλλά και χώρων στάθμευσης οδήγησε στην εξαφάνιση και του πιο μικρού δημόσιου χώρου.

Αποτέλεσμα αυτής της συνθήκης ήταν την περίοδο του ‘80, να αρχίσει η σταδιακή εγκατάλειψη της περιοχής για τα προάστια. Την κατάσταση αυτή υποδέχθηκε η σημερινή εικόνα, δηλαδή ένα πλούσιο εύρος πολιτισμών από κάθε γωνιά του κόσμου η οποία εν τέλει απέτρεψε από την πλήρη ερήμωση της.

Η Κυψέλη αν και αποτελεί ένα ενδιαφέρον πεδίο έρευνας εμφανίζει αρκετές προβληματικές που επισημαίνονται και από τους ίδιους τους κάτοικους. Αν και υπάρχουν δυο αρκετά ισχυροί δημόσιοι χώροι, το Πεδίον του Άρεως και η Φωκίωνος Νέγρη, υπάρχει τρομερή έλλειψη στο επίπεδο της γειτονιάς. Η ίδια συνθήκη ισχύει και για το πράσινο.

Ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού που είναι μετανάστες ζουν υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες, στοιβαγμένοι –ανά 8 και ανά 10- σε μικρά υπόγεια χωρίς χώρο και δυνατότητα για την κάλυψη βασικών αναγκών. Ο ετερόκλητος πληθυσμός της Κυψέλης είναι σε μεγάλο βαθμό διχασμένος, με έντονο το στοιχείο της ξενοφοβίας και του ρατσισμού και παράλληλα έντονες τις ταξικές διαφορές μεταξύ του κάτοικου του ρετιρέ με τον κάτοικο του υπογείου.

Η Κυψέλη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια περιοχή με μεγάλη ανάμειξη χρήσεων (εμπόριο, κατοικία, επαγγελματικές στέγες, φοιτητική κατοικία) ωστόσο τα τελευταία χρόνια -σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας της κρίσης- παρατηρείται η εγκατάλειψη του εμπορίου δίνοντας μια πιο ισχυρή εικόνα κενών ισογείων με την επιγραφή «ενοικιάζεται» μπροστά. Ωστόσο σποραδικά και όχι με μόνιμο χαρακτήρα ξεπετάγονται μικρά καταστήματα μεταναστών ,συχνά εκπέμποντας τα χαρακτηριστικά του τόπου τους.

Παρέμβαση:

Βήμα 1: οι κατατετμημένοι ακάλυπτοι ενοποιούνται ,κατεδαφίζοντας τα ιδιωτικά τους όρια και ισοπεδώνοντας τις υψομετρικές τους διαφορές.

Βήμα 2: οι ενοποιημένοι πλέον ακάλυπτοι συνδέονται μεταξύ τους μέσω των εξής βημάτων:

• των κενών του αστικού ιστού
• κατεδαφίσεων εγκαταλελειμμένων κτιρίων
• αξιοποίησης ενοικιαζόμενων ισογείων

Βήμα 3: δημιουργία επιπρόσθετου δημόσιου χώρου μέσω ελαφριάς κατασκευής που λειτουργεί ως φορέας κίνησης και λειτουργίας.

Βήμα 4: απελευθέρωση του εδάφους μέσω της εξύψωσης της διαδρομής με σκοπό την αξιοποίηση του με φυτεύσεις.

• αποτυπώνουμε το ίχνος της κίνησης και ταυτόχρονα το καθοδηγούμε ώστε να εκμεταλλευτούμε καλύτερα το υπάρχον αστικό κενό.
• από το ίχνος που προκύπτει, δημιουργούμε δημόσιο χώρο, προσδιορίζοντάς τον όχι ως κενό αλλά ως πλήρες.
• ο πλήρης δημόσιος χώρος που αποτελεί μια διαδρομή, ενεργοποιείται μέσω μιας σειράς λειτουργιών που προκύπτουν από τις ανάγκες των κατοίκων.
• για την διαδρομή χρησιμοποιείται ελαφριά κατασκευή αποτελούμενη από γυαλί και μεταλλικές κολώνες, δοκάρια και πλέγμα.
• η κατασκευή επιτρέπει στο φώς να περνάει από μέσα εξαιτίας της χρήσης του πλέγματος και της διακοπής του σε σημεία, όπου αντικαθίστανται από γυάλινες επιφάνειες.
• η διαδρομή παίρνει ύψος με σκοπό την απελευθέρωση του εδάφους και την απόπειρα δημιουργίας μιας νέας εμπειρίας του δημόσιου χώρου στην πόλη.
• Η κλίση της είναι 10% και το ύψος κυμαίνεται από 0-5μ.

Φυτεύσεις:

Η πρόταση για την αξιοποίηση του ανοιχτού δημόσιου χώρου με πράσινο βασίζεται:

• στην έλλειψη πρασίνου της περιοχής
• στις δυνατότητες που προσφέρει το απελευθερωμένο έδαφος
• στην πρόθεση για αυτοδιαχείριση του δημόσιου χώρου από τους κατοίκους για την κάλυψη καθημερινών αναγκών.

Η βασική κατηγοριοποίηση είναι τα καρποφόρα, τα εσπεριδοειδή, τα δένδρα δάσους, τα λαχανικά και τα καλλωπιστικά φυτά. Η τοποθέτηση των φυτών βασίζεται στην εκμετάλλευση της φωτεινότητας του δυτικού ήλιου. Στο τετράγωνο των φυτεύσεων υπάρχουν 19 εσπεριδοειδή, 22 καρποφόρα, 22 δένδρα δάσους και 500 ρίζες λαχανικών. Μέσω συγκεκριμένων υπολογισμών οι ανάγκες ποτίσματος ανέρχονται χονδρικά σε 1200 κυβικά. Μέσω των δεξαμενών μπορεί να καλυφθεί λίγο παραπάνω από το 1/3 των αναγκών του ποτίσματος.

Επίλογος

Η διάσχιση του οικοδομικού τετραγώνου δημιουργεί μία εν δυνάμει διαφορετική ανάγνωση της πόλης, από την κλίμακα της πολυκατοικίας και του τετραγώνου μέχρι την πολεοδομία. Ο χειρισμός του ακάλυπτου ως ένα ενεργό σημείο κίνησης – περάσματος, διασπά το τετράγωνο, καταργεί σταδιακά την πίσω και μπροστά όψη της πολυκατοικίας και ενδεχομένως μεταβάλλει σταδιακά την οργάνωση των διαμερισμάτων των πολυκατοικιών. Η προσθήκη επιπλέον δημόσιου χώρου, οργανωμένου, υπερυψωμένου και κλειστού σε σημεία, αποτελεί ένα πείραμα διαχείρισης του ελεύθερου χώρου και τείνει να δώσει προοπτικές στην σύνδεση και επεξεργασία του με τον ιδιωτικό.

Βιβλιογραφία:

• Δικαίωμα στην πόλη, Ηenry Lefevre, Κουκκίδα, 2007
• H Αρχιτεκτονική της Πόλης , Aldo Rossi, University Student Press, Απρίλιος 1991
• Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον Αιώνα, ΜΕΛΙΣΣΑ, 2005
• Διαπλεκόμενες Καθημερινότητες και Χωροκοινωνικές Μεταβολές στην Πόλη. Μετανάστριες και Ντόπιες στις Γειτονιές της Αθήνας, Ντίνα Βαΐου ΕΜΠ, Αύγουστος 2007