Η Νεκρόπολη του Καΐρου

Βεργίνα Τζάνη

Το θέμα της έρευνας αυτής επικεντρώνεται στη Νεκρόπολη του Καΐρου. Πρόκειται για τα κατοικημένα νεκροταφεία του Καΐρου, τα οποία «φιλοξενούν» ταυτόχρονα  και τους νεκρούς και τους ζωντανούς. Οι παράγοντες που οδήγησαν στην δημιουργία και την διαμόρφωσή τους μέσα στους αιώνες, είναι πολύ ενδιαφέροντες και αρκετά περίπλοκοι. Όλη η εξέλιξη της περιοχής προέκυψε μέσα από οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές, πολεοδομικές και θρησκευτικές συνιστώσες. Επιπλέον, το γεγονός ότι το ζήτημα της θρησκείας αντιμετωπίζεται με εξαιρετική αυστηρότητα από όλο τον θρησκευτικό κόσμο, είναι μία ακόμη αφορμή, για να διερευνηθεί ο τρόπος συνύπαρξης εγκόσμιων, καθημερινών αναγκών και θρησκευτικών διαδικασιών. Στόχος του ερευνητικού αυτού είναι να αναλυθεί το πώς είναι δυνατό αυτό, αλλά και το πώς προέκυψε.

Η εργασία αυτή παρουσιάστηκε τον Φεβρουάριο του 2016 στην Αρχιτεκτονική Βόλου με επιβλέποντα καθηγητή τον Θ.Καναρέλη

Πρόλογος

Ο στόχος της παρούσας έρευνας, στο πρώιμο στάδιο της αποσαφήνισης του θέματος, ήταν η διερεύνηση των επαναχρήσεων των ιερών χώρων, όπως επίσης και των λόγων για τους οποίους ένας ιερός χώρος καταλήγει να επαναχρησιμοποιείται ή να φιλοξενεί και άλλες παράλληλες χρήσεις. Ένας ιερός χώρος, χαρακτηρίζεται από την βαρύτητα που έχει ως τόπος προσκυνήματος, από την κύρια χρήση του που είναι η τέλεση λειτουργιών, από την θρησκευτική του σημασία, και από το γεγονός ότι αρκετοί ιεροί χώροι αντιμετωπίζονται ως άβατα. Όλοι όμως οι χώροι αυτοί αντιμετωπίζονται ως θρησκευτικά μνημεία που χρίζουν ευλαβικής μεταχείρισης.

Κατά την διαδικασία ανεύρεσης ενός τέτοιου παραδείγματος προκειμένου να αναλυθεί σε βάθος το φαινόμενο αυτό, παρατηρήθηκε μία επανάχρηση ιερών χώρων, που κατά κύριο λόγο ήταν ναοί, οι οποίοι πλέον ήταν εγκαταλειμμένοι για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μετά τις τροποποιήσεις στο εσωτερικό του κελύφους τους, οι νέες χρήσεις κάλυπταν ανάγκες μουσικών πολυχώρων, κατοικιών, γραφείων, καταστημάτων διασκέδασης κ.α. Υπήρξαν και ορισμένες περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο ναός λειτουργούσε για την διεξαγωγή τελετών, αλλά και για καθημερινές εγκόσμιες χρήσεις, όταν ο χώρος του ναού ήταν διαθέσιμος για να φιλοξενηθούν.

Παρά τα πολλά ενδιαφέροντα παραδείγματα, το θέμα της έρευνας αυτής επικεντρώθηκε στη Νεκρόπολη του Καΐρου. Αυτό συνέβη, επειδή οι παράγοντες που οδήγησαν στην δημιουργία και την διαμόρφωσή της μέσα στους αιώνες, είναι πολύ ενδιαφέροντες και αρκετά περίπλοκοι. Πρόκειται για τα κατοικημένα νεκροταφεία του Καΐρου, τα οποία «φιλοξενούν» ταυτόχρονα και τους νεκρούς και τους ζωντανούς. Επιπλέον, το γεγονός ότι το ζήτημα της θρησκείας αντιμετωπίζεται με εξαιρετική αυστηρότητα από όλο τον θρησκευτικό κόσμο, είναι μία ακόμη αφορμή, για να διερευνηθεί ο τρόπος  συνύπαρξης εγκόσμιων, καθημερινών αναγκών και θρησκευτικών διαδικασιών. Στόχος του ερευνητικού αυτού είναι να αναλυθεί το πώς είναι δυνατό αυτό, αλλά και το πώς προέκυψε.

Το ιερό

Το τι ορίζουμε ως ιερό και το πώς αυτό γίνεται αντιληπτό, είναι κάτι που θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε πριν προχωρήσουμε στην ερευνά μας. Κατά την απόπειρα να αποσαφηνιστεί λοιπόν η έννοια του ιερού, θα βοηθούσε ένας διαχωρισμός ερμηνειών σε δύο βασικούς πυλώνες ανάλυσης. Ο πρώτος πυλώνας είναι η έννοια του ιερού ως θρησκευτική έκφραση, και ο δεύτερος, η ανάλυση της διαμόρφωσης των ιερών χώρων.

Το ιερό ως θρησκευτική έκφραση

Για έναν θρησκευόμενο άνθρωπο, ανεξάρτητα από τη θρησκεία στην οποία πιστεύει, το ιερό είναι συνώνυμο με την έκφραση μίας απόκοσμης, πανίσχυρης δύναμης, η οποία είναι υπεύθυνη για την δημιουργία του κόσμου και των γεγονότων που συμβαίνουν έκτοτε. Ο θρησκευόμενος άνθρωπος, προσπαθεί πάντοτε να ζει σε ένα ιερό σύμπαν, στο οποίο θα λαμβάνουν χώρα τα θρησκευτικά του βιώματα.

Τα θρησκευτικά βιώματα του κάθε ανθρώπου, ως προς την ιερή παρουσία της ανώτερης δύναμης στην οποία πιστεύει, ποικίλουν, ανάλογα με τις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν στην εκάστοτε περίπτωση που εξετάζουμε. Με διαφορετικό τρόπο π.χ. εκφραζόταν η ιερότητα της γης και της γονιμότητας του εδάφους για τις φυλές των οποίων η διαβίωση βασιζόταν στην γεωργία και διαφορετική ήταν η ιερή έκφραση σε φυλές των οποίων η διαβίωση βασιζόταν κυρίως στο κυνήγι.

Ίσως αξίζει να σημειωθεί και μία ιστορία που αναφέρεται στο σύγγραμμα του Mircea Eliade, «Το Ιερό και το Βέβηλο», που παρουσιάζει όσα είπε ένας Ινδιάνος προφήτης ονόματι Σμοχάλα, για τους λόγους για τους οποίους αρνήθηκε να δουλέψει τη γη. Είναι ένα παράδειγμα που μας βοηθάει να καταλάβουμε την υποκειμενικότητα που χαρακτηρίζει την αντίληψη και τη συμπεριφορά του κάθε ανθρώπου ως προς το τι εκλαμβάνει ως ιερό για κείνον. Ο Σμοχάλα αναφέρει: «Είναι αμαρτία να λαβώνουμε τη μητέρα όλων μας με τη γεωργική εργασία ή να την κόβουμε, να τη σκίζουμε, να της προξενούμε εκδορές. Να δουλέψω το έδαφος; Να πάρω δηλαδή ένα μαχαίρι και να το καρφώσω στον κόρφο της μητέρας μου; Δε θα με δεχόταν πια στον κόρφο της, όταν θα πεθάνω. Να σκάβω και να πετάω τις πέτρες έξω; Δηλαδή να κόψω το κρέας της και να αφήσω ελεύθερα τα κόκαλά της; Δε θα μπορούσα πια να μπω στο σώμα της και να ξαναγεννηθώ. Να κόψω γρασίδι και άχυρο, για να το πουλήσω και να πλουτίζω απ’ αυτό όπως οι λευκοί; Πώς θα μπορούσα να κόψω της μητέρας μου τα μαλλιά;».

Η  απαρχή  των  θρησκειών εδράζεται στην πρώτη απόπειρα των ανθρώπων να αντιληφθούν τον κόσμο και να τον αναπαραστήσουν μέσω των τελετουργιών τους. Συμβολίζοντας λοιπόν τα στοιχεία της φύσης και μετουσιώνοντάς τα σε κομμάτια που απαρτίζουν τον ιερό τους χώρο, διαμέσου των τελετουργιών τους, καθαγιάζουν τον χώρο αυτό ως επανάληψη της Κοσμογονίας. Όλα τα υπόλοιπα που είναι άγνωστα σε αυτούς, δαιμονοποιούνται. Ο θρησκευόμενος άνθρωπος έχει ανάγκη να νιώθει οργανικό στοιχείο του ιερού του κόσμου, γι’ αυτό και επαναλαμβάνει τις τελετουργικές του υποχρεώσεις με περιοδικότητα. Έτσι, βιώνει όσο το δυνατόν εντονότερα την θρησκευτική εμπειρία.

Το κοινό γνώρισμα όμως σε όλους τους θρησκευόμενους ανθρώπους, είναι ο κώδικας που χρησιμοποιούν για την απόδοση των θρησκευτικών τους βιωμάτων και εμπειριών. Το μέσο είναι ίδιο, όσο κι αν με την πρώτη ματιά θεωρούμε ότι θρησκεία από θρησκεία διαφέρει πολύ. Αυτό το μέσο δεν είναι άλλο από τον συμβολισμό, ο οποίος χρησιμοποιείται από τις πρώτες θρησκείες. Ο συμβολισμός της φύσης που χρησιμοποιήθηκε για τις λατρευτικές διαδικασίες στις πρώτες θρησκείες, έχει περάσει στη βάση του σχεδόν αυτούσιος σε όλες τις θρησκείες που προέκυψαν αργότερα, με τον ανάλογο για κάθε περίπτωση εμπλουτισμό.

Κτηριολογική ανάλυση των ιερών χώρων – ναών

Ο ναός είναι μία έκφραση της εικόνας του κόσμου, ο οποίος είναι δημιουργημένος από τους θεούς άρα κατά συνέπεια ιερός. Ο τρόπος κατά τον οποίο σχεδιάστηκε ο πρώτος ναός, διαφέρει από θρησκεία σε θρησκεία, όμως σε κάθε περίπτωση το σχέδιο του εκάστοτε ναού προέκυψε από θεϊκή εντολή. Οι προσεγγίσεις που υπάρχουν για την σχεδίαση των ναών, είναι τρεις. Πρώτον, ότι το οικοδομικό σχέδιο του ναού υπάρχει από την αρχή του χρόνου στους αστερισμούς. Αυτή η δοξασία αφορά τον λαό της Βαβυλώνας. Δεύτερον, ότι το οικοδομικό σχέδιο του ναού ήταν βασισμένο στην πανάρχαια εικόνα της σκηνής και των σκευών της. Αυτή η δοξασία αφορά τον λαό του Ισραήλ. Τρίτον, το οικοδομικό σχέδιο προέκυψε από ένα συνονθύλευμα αυτών των συμβολισμών και της διεύρυνσής τους. Αυτή είναι η εκδοχή από την οποία προκύπτει η χριστιανική βασιλική και αργότερα ο καθεδρικός ναός. Πιο συγκεκριμένα, στην τελευταία περίπτωση, από τη μία η εκκλησία είναι μία απεικόνιση της ουράνιας Ιερουσαλήμ, από την άλλη αναπαριστά τον Παράδεισο ή τον ουράνιο κόσμο εν γένει.

Στην βυζαντινή εκκλησία, αυτό το μοτίβο φαίνεται ξεκάθαρα. Οι τέσσερις κατευθύνσεις του κόσμου, αναπαριστούνται από τα τέσσερα τμήματα του εσωτερικού της εκκλησίας, ενώ το εσωτερικό της αναπαριστά το σύμπαν. Ο Παράδεισος τοποθετείται στο Ιερό της εκκλησίας, το οποίο έχει ανατολικό προσανατολισμό. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η αυτοκρατορική πύλη του Ιερού, ονομάζεται και πύλη του Παραδείσου. Το δυτικό τμήμα της εκκλησίας, αντιπροσωπεύει την περιοχή των νεκρών που προσδοκούν την Ανάσταση. Το κέντρο του οικοδομήματος είναι η γη. Ο θόλος, αποτελεί το σημείο της «σύνδεσης» με το θείο.

Στην περίπτωση των τεμενών, που αφορούν την μουσουλμανική θρησκεία, ο προσανατολισμός του σημείου της προσευχής, αντίστοιχο τμήμα του Ιερού για τις εκκλησίες, απέχει από τον ανατολικό προσανατολισμό και τοποθετείται νοτιοανατολικά. Βάση μίας αστρονομικής μελέτης για την διευκρίνιση του προσανατολισμού, ο νοτιοανατολικός τοίχος των τεμενών είναι κάθετος στη διεύθυνση ανατολής του αστέρα Canopus (α Ca-rina) στη Μέκκα (με ακρίβεια ±2ο), ενώ ο νοτιοδυτικός τοίχος του είναι κάθετος στη διεύθυνση της μέγιστης νότιας δύσης της σελήνης στο τόπο αυτό (1).

Παρατηρούμε λοιπόν ότι σε αυτή την περίπτωση η διαμόρφωση των ιερών χώρων προέκυψε από τον συνδυασμό αστρολογικών και γεωγραφικών οροσήμων.

(1) Διερεύνηση του Προσανατολισμού των Μουσουλμανικών Τεμενών των Ιωαννίνων με Αστρογεωδαιτική Μεθοδολογία. Δ – Δ Μπαλοδήμος , Καθηγητής Ε.Μ.Π Εργαστήριο Γενικής Γεωδαισίας Κ.Παπαζήση, Καθηγήτρια Ε.Μ.Π Εργαστήριο Ανώτερης Γεωδαισίας Ε. Λάμπρου, Δρ Αγρονόμος & Τοπογράφος Μηχανικός, Ε.Ε.ΔΙ.Π Ε.Μ.Π Εργαστήριο Γενικής Γεωδαισίας Γ. Πανταζής, Δρ Αγρονόμος & Τοπογράφος Μηχανικός, Ε.Ε.ΔΙ.Π Ε.Μ.Π Εργαστήριο Γενικής Γεωδαισίας Σ. Μαυράκης, Διπλ. Αγρονόμος & Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π Θ. Προύτζος, Διπλ. Αγρονόμος & Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π

Η πόλη του Καΐρου

Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τους λόγους βάση των οποίων ο ιερός χώρος της Νεκρόπολις του Καΐρου, χρησιμοποιείται παράλληλα με την αρχική του χρήση, αυτή του νεκροταφείου, θα πρέπει να αναφέρουμε τα αίτια που οδήγησαν σε αυτή την ιδιάζουσα, για τα συμβατικά δεδομένα,  κατάσταση. Κύριοι λόγοι ήταν η ραγδαία οικονομική και πολεοδομική ανάπτυξη του Καΐρου, λόγω της γεωγραφικής του θέσης, αλλά και των έντονων βιοτικών αντιθέσεων που επέφερε στο λαό του Καΐρου, όλη αυτή η άνισα κατανεμημένη ανάπτυξη.

Η γεωγραφική θέση του σημερινού Καΐρου, και η διέλευση του Νείλου από αυτή, έγιναν τα κριτήρια για την αρχή της αστικοποίησης της περιοχής. Το γεωγραφικό σημείο στο οποίο βρίσκεται, είναι ένα στρατηγικό σημείο, με εύφορα εδάφη. Τοποθετείται ανάμεσα στην βόρεια και νότια Αίγυπτο και ανάμεσα στην Μεσόγειο και την Ερυθρά θάλασσα. Συνεπώς ήταν αναμενόμενο πως θα κατοικηθεί και θα υπάρξει μία έντονη εξέλιξη της περιοχής αυτής. Η αρχή της δημιουργίας του Καΐρου, προέκυψε με την ύπαρξη αστικών μικρών πυρήνων, βασισμένοι στην οικονομική εκμετάλλευση της περιοχής ως πέρασμα. Ο Νείλος με τη σειρά του ήταν η κύρια αρτηρία διέλευσης ταξιδιωτών κι εμπόρων για την περιοχή, αλλά και η βασική πηγή ζωής της. Γι’ αυτό και ο πρώτος γνωστός, αστικός πυρήνας και μάλιστα παγκοσμίως, η Μέμφις, δημιουργήθηκε στην διασταύρωση του δέλτα του ποταμού και της κοιλάδας, περίπου 23 χιλιόμετρα νοτίως του σύγχρονου Καΐρου, στην δυτική όχθη του Νείλου. Η άνθιση αυτού του πρώτου οικισμού, ξεκίνησε από το 3100 π.Χ., όπου η Μέμφις έγινε η πρωτεύουσα του παλιού βασιλείου, φτάνοντας στην ακμή του το 13ο αιώνα π.Χ.(2).

Η αστική και φυσιογνωμική διαμόρφωση της περιοχής προέκυψε από τις εναλλαγές των πολιτικών καθεστώτων και των εισβολών από διάφορους λαούς ανά τους αιώνες. Κάθε ένα από αυτά ανέπτυσσε, συνέδεε ή επέκτεινε την προγενέστερη διάρθρωση της περιοχής, αφήνοντας το δικό του πολιτισμικό στοιχείο. Κάποιες από τις επιθέσεις που δέχτηκε η περιοχή κατά τη διάρκεια της μεγάλης ιστορίας της, ήταν από τους Χαναανίτες, τους Λίβυους, τους Νούβιους, τους Ασσύριους, τους Κουσίτες, τους Πέρσες, τους Έλληνες, τους Ρωμαίους, τους Άραβες, τους Οθωμανούς, τους Γάλλους και τους Βρετανούς (3).

Κατά συνέπεια, η εξέλιξη του Καΐρου ήταν ραγδαία. Χαρακτηριζόταν από ποικιλομορφία ως προς την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία, τα μνημεία του, τις εθνικότητες και τις θρησκείες που φιλοξενούσε, εφ’ όσων ήταν δυνατή η έκφραση όλων των διαφορετικοτήτων των λαών που ήρθαν σε αλληλεπίδραση με την περιοχή. Η ποικιλομορφία του Καΐρου, του προσέδωσε έναν κοσμοπολίτικο χαρακτήρα.

Το τμήμα της πόλης που ορίζεται ως μοντέρνο Κάιρο, φαίνεται να είναι το μόνο που περιλαμβάνει ελάχιστο αριθμό ιερών χώρων, καθώς τα ιερά συγκροτήματα Sayyida Nafisa, Sayyida Zainab και Sayyida Aisha, επεκτάθηκαν, αλλά η αστική περιοχή του Ismai’ il Pasha’s σχεδιάστηκαν χωρίς την παρουσία έστω ενός τζαμιού. Ο καταναλωτισμός ευθύνεται κατά πολύ για τη φυσιογνωμία του μοντέρνου Καΐρου, ενώ στην ίδια λογική, κάποιες από τις πιο ακριβές συνοικίες του Καΐρου τοποθετήθηκαν εκεί.

Αντίθετα, το παλαιό Κάιρο, χαρακτηρίστηκε από την αισθητή παρουσία εκκλησιών, συναγωγών, ενώ εκεί τοποθετείται και το παλαιότερο τζαμί της Αφρικής, το Amr ibn Al-‘As. Κατά συνέπεια, αυτή η περιοχή, χαρακτηρίστηκε από εντονότατη θρησκευτική ποικιλία. Το ισλαμικό Κάιρο από την άλλη πλευρά, παρά τον θρησκευτικό χαρακτηρισμό της περιοχής, είναι μία περιοχή που δεν ανήκει μόνο σε μουσουλμάνους. Αυτός ο μύθος εξάλλου πήγαινε  κόντρα  στην  πραγματικότητα  της  καθημερινότητας της πόλης, στην οποία όλες οι περιοχές, όπως προείπαμε ήταν κοσμοπολίτικες και ποικιλόμορφες. Στην πραγματικότητα, κάποιες συνοικίες εντός του «ισλαμικού» Καίρου, είχαν πάρει το όνομα τους από Εβραίους και Χριστιανούς κατοίκους και ήταν γνωστές με αυτόν τον τρόπο μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα (4).

Για την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης του Καΐρου από τα πρώτα 1000 χρόνια της ύπαρξής του, μέχρι και την επέκταση του πολεοδομικού ιστού το 1870, αξίζει να δούμε τους τέσσερις επόμενους χάρτες που παρουσιάζουν τέσσερα στάδια σχεδιασμού της πόλης κατά την περίοδο αυτή.

(2) Historic Cairo, A Walk through the Islamic City, Witten and Illustrated by Jim Antoniou, Paperback, 1999 /(3) Βικιπαιδεία, Αίγυπτος / (4) Making Cairo Medieval, Edited by Nezar Alsayyad, Irene A. Bierman and Nasser Rabbat, Lexington Books, 2005

Η Νεκρόπολη του Καΐρου

Όταν αναφερόμαστε στη Νεκρόπολη του Καΐρου, επί της ουσίας μιλάμε για τα δύο νεκροταφεία της πόλης, το βόρειο και το νότιο, τα οποία, εδώ και εκατοντάδες χρόνια, βρίσκονται κάτω από ένα ιδιάζων καθεστώς λειτουργίας. Το καθεστώς αυτό, δεν συνάδει με τα σύγχρονα δεδομένα διαβίωσης, καθώς οι χώροι αυτοί κατοικούνται από έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Φυσικά, αυτά τα νεκροταφεία λειτουργούν και ως ιεροί χώροι ταφής, όπως άλλωστε θα ήταν αναμενόμενο. Στον χώρο του συμπλέγματος αυτού, συνυπάρχουν ο κόσμος των νεκρών και των ζωντανών, που απαρτίζεται από τη συνύπαρξη τόσο των τάφων όσο και των παραπηγμάτων που συνθέτουν μία αχανή σε έκταση παραγκούπολη. Η εικόνα αυτή, γίνεται πιο ιδιαίτερη λόγω της ύπαρξης μεγάλου αριθμού θρησκευτικών μνημείων.

Το νότιο νεκροταφείο, περικλείει συμπυκνωμένες ομάδες μνημείων. Το βόρειο εμφανίζει γραμμική διάταξη χωροθέτησης αυτών, σε μία διαρρύθμιση που συνθέτει έναν σχεδόν συνεχόμενο ορίζοντα από θολωτές κατασκευές, οι περισσότερες εκ των οποίων είναι ορατές από τον αυτοκινητόδρομο Salah Salim.

Οι λόγοι, βάση των οποίων παρατηρείται αυτή η παράλληλη χρήση μέσα στον ιερό χώρο του νεκροταφείου, ποικίλλουν. Για να κατανοήσουμε καλύτερα πώς προέκυψε αυτή η συνθήκη, θα πρέπει να κάνουμε μία όσο το δυνατόν βαθύτερη ανάλυση από πολεοδομική, κοινωνική και θρησκευτικοπολιτική σκοπιά.

Πολεοδομική – Χωροταξική ανάλυση

Αρχικά, το νεκροταφείο του Καΐρου βρισκόταν σε μεγάλη απόσταση από την τότε πόλη. Η τοποθέτηση του σε αυτό το σημείο επιλέχθηκε, εκτός από τους προφανείς λόγους υγιεινής, και λόγω της αχανούς, αμμώδους ελεύθερης από οποιαδήποτε χρήση έκτασης. Το μέρος αυτό μπορούσε να τροφοδοτήσει με τα απαραίτητα υλικά την δημιουργία των τάφων αλλά και των μνημείων που κατασκευάστηκαν σταδιακά εκεί. Η μελέτη του αστικού σχεδιασμού του Καΐρου έφτανε πάντα μέχρι τα όρια των δύο νεκροταφείων. Ακόμη και οι προσπάθειες ελέγχου της διαδικασίας της ταφής, από το Conseil Sanitaire (5) μέσω των κανονισμών που θέσπισε το 1876-77, στόχευαν στη δημιουργία νέων νεκροταφείων. Η προσπάθεια αυτή αποσκοπούσε στο να παρακάμψει οποιαδήποτε απόπειρα επανασχεδιασμού των χώρων των παλιών νεκροταφείων. Όταν παρ’ όλα αυτά κρίθηκε αναγκαία η θέσπιση κανονισμών εντός των υπαρχόντων νεκροταφείων και λόγω της μεγάλης έκτασης των κατοικημένων ζωνών και των περίκλειστων οικογενειακών τάφων, κρίθηκε αναγκαία μία εκ νέου αξιολόγηση και αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής, τόσο σε πρακτικό επίπεδο όσο και μέσω ενός νέου θεσμικού πλαισίου. Η διαδικασία αυτή, του χτισίματος, συνεχίστηκε για πολλές δεκαετίες, και μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Η χωροταξική διάρθρωση της περιοχής δε συμπίπτει με κανένα είδος ρυμοτομικού σχεδίου. Πρόκειται για ένα χαώδη, δαιδαλώδη ιστό. Η δόμηση ήταν πυκνότερη στα σημεία που κατασκευάστηκαν θρησκευτικά μνημεία μεγάλης σημασίας, λόγω της ταφής σημαντικών για την εκάστοτε εποχή προσώπων. Επίσης,  η πλειοψηφία των κατασκευών στα σημεία αυτά ήταν μεγάλες σε μέγεθος και έχαιραν ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής αξίας. Οι περιοχές αυτές, λόγω της σημαντικότητας των νεκρών τους λειτουργούσαν και ως χώροι προσκυνήματος και προσευχής. Αντίθετα, σε άλλα πιο «ταπεινά», «ασήμαντα» μέρη η δόμηση ήταν πιο αραιή και με μικρότερης κλίμακας, απλούστερες κατασκευές.

Ανάμεσα στο νεκροταφείο και στην πόλη του Καΐρου, βρίσκεται η κεντρική λεωφόρος Salah Salim. Παλαιότερα, αυτή ήταν το όριο που χώριζε το Κάιρο από τη Νεκρόπολη. Σήμερα όμως παρατηρούμε ότι η πόλη έχει επεκταθεί τόσο πολύ, που «αγκαλιάζει» περιμετρικά την περιοχή του νεκροταφείου.  Στο εσωτερικό του, σχεδόν από την αρχή της δημιουργίας του, υπήρχαν δρόμοι. Μερικοί από αυτούς έχουν ικανό πλάτος ώστε να μπορούν να διέλθουν οχήματα, κάτι που όντως συμβαίνει. Στην πλειοψηφία τους, όμως, έχουν πολύ μικρό πλάτος και δαιδαλώδη μορφή, λόγω της άτακτης δόμησης τόσο των τάφων όσο και των παραπηγμάτων κατοίκησης.

Η ιδιαιτερότητα των δύο αυτών νεκροταφείων οφείλεται στο γεγονός ότι περικλείονταν πολλές περιοχές με διαφορετικό χαρακτήρα και διαφορετικές χρήσεις. Το βόρειο νεκροταφείο χτίστηκε σε ένα έδαφος εντελώς άγονο χωρίς καμία παρουσία βλάστησης, με πολλούς δρόμους και οικτρά οικιστικά σύνολα γύρω από το Qaytbay και το Barquq. Ο κοντινότερος τομέας στο Citadel περιείχε τους τάφους και τα κενοτάφια των Mujawirin (6), των οποίων η διάταξη ήταν τέτοια, ώστε το ένα βρισκόταν πολύ κοντά στο άλλο. Το βόρειο νεκροταφείο Bab al – Nasr της al – Qa- hira, περιείχε μόνο «ταπεινούς» τάφους, κυρίως ασβεστωμένους ή διακοσμημένους με κόκκινη ή πράσινη μπογιά. Περιείχε πολύ περισσότερα επιτύμβια μαυσωλεία των Mamluks, σε σύγκριση με το νότιο. Αυτό, είχε οικογενειακά περίκλειστα συγκροτήματα με πέτρινους τοίχους με καταλύματα στο εσωτερικό τους και δέντρα, καθώς και πολλούς διακοσμημένους τάφους των Μπέηδων της Οθωμανικής περιόδου. Συγκεκριμένα, το Al – Imam al – Shafi’i ήταν το πνευματικό κέντρο του νότιου νεκροταφείου. Δυτικά αυτού, η λίμνη του ‘Ayn al – Sira ήταν ιαματική πηγή λόγω της εγγύτητάς της με το al – Shafi’i σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση.

Ο βωμός του al – Shafi’i ήταν όντως για την εποχή εκείνη το πιο σημαντικό πνευματικό κέντρο μέσα σε όλα τα συγκροτήματα νεκροταφείων του Καΐρου. Στην πραγματικότητα το νότιο νεκροταφείο σαν ολότητα, ήταν γνωστό ως al Qarafat ή Imam – ayn, δηλαδή «οι δύο Ιμάμιδες» λόγω του βωμού του al – Shafi’i και του al – Layth. Οι βωμοί αυτοί συνυπήρχαν με έναν μεγάλο αριθμό από οικήματα τα οποία χαλούσαν την αισθητική των ιερών αυτών χώρων, γεγονός που οδήγησε στην υποβάθμιση τους από δυτικούς μελετητές και ερευνητές, γεγονός που θα αναλύσουμε παρακάτω. Σε αυτό το γεγονός σημαντικό ρόλο έπαιξε και η απαγόρευση της εισόδου στους χώρους αυτούς από άτομα που δεν ασπάζονταν τη  Μουσουλμανική θρησκεία. Γι αυτόν τον λόγο, προτεραιότητα της Επιτροπής Διατήρησης των  Μνημείων  Αραβικής  Τέχνης (7), ήταν να αναζητήσει  και να ερευνήσει μνημεία και ιστορικά ερείπια, αλλά και να προσπαθήσει να διαχωρίσει το «μνημείο» από το «βωμό» κατά μήκος όλης της ζώνης του νεκροταφείου  διαμορφώνοντας μια νέα αφήγηση που επικεντρώνεται περισσότερο στην ιστορία της τέχνης παρά της λατρευτικής μνήμης. Στην κατεύθυνση αυτή σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε το γεγονός ότι πολλά από αυτά τα κτίσματα ήταν ήδη γνωστά και θαυμαστά στην Ευρώπη. Στην απόπειρα όμως αυτή, η επιτροπή βρέθηκε αντιμέτωπη με ένα καθεστώς εντός των νεκροταφείων, το οποίο αναδείχθηκε ως το σοβαρότερό της πρόβλημα, για την ολοκλήρωση των εργασιών της. Αυτό δεν ήταν άλλο από τους μόνιμους κατοίκους του νεκροταφείου. Αυτή τη φορά αναφερόμαστε στους έμβιους, μόνιμους κατοίκους του. Επιπλέον, ένα εν τέλει ανυπέρβλητο πρόβλημα που έπρεπε να αντιμετωπιστεί από την Comité, ήταν οι ήδη διαμορφωμένες σχέσεις και θέσεις εξουσίας εντός των νεκροταφείων, τις οποίες έπρεπε να εντοπίσει, να κατανοήσει και να διαχειριστεί. Ο τρόπος με τον οποίο προέκυψε αυτό το καθεστώς, έχει μια κοινωνικοοικονομική χροιά, σε συνάρτηση προφανώς και με τις συνθήκες της πολεοδομικής εξέλιξης του Καΐρου, η οποία θα αναλυθεί στη συνέχεια.

(5) Συμβούλιο Υγείας / (6) Δούλοι που εξεγέρθηκαν και δημιούργησαν τη Δυναστεία των Mamluks 1250-1517 / (7) Comité de Conservation des Monuments de l’Art Arab

Κοινωνική – Οικονομική ανάλυση της Νεκρόπολης

Οι κοινωνικής και οικονομικής φύσεως σχέσεις των ανθρώπων που διέμεναν, επισκέπτονταν, είχαν ή επιχειρούσαν να έχουν κάποιο διαχειριστικό ρόλο στην Νεκρόπολη, διέφεραν. Τα κίνητρα της κάθε εμπλεκόμενης πλευράς, προέκυπταν τόσο από τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά της ως προς τα νεκροταφεία, όσο και από την εύρεση των οικονομικών πόρων που χρειάζονταν. Είναι σαφές ότι είτε ανά περιπτώσεις, είτε σε μία πιο σταθερή βάση, τα συμφέροντα πλευρών ήταν αντικρουόμενα, δημιουργώντας εκατέρωθεν προβλήματα. Οι σχέσεις αυτές και τα προβλήματα που υπήρξαν θα αναλυθούν σε αυτό και σε επόμενα κεφάλαια.

Τα νεκροταφεία, λειτούργησαν ως ένας θεμελιακός παράγοντας για τη δημιουργία ενός κινήματος διατήρησης των ιστορικών κτηρίων της πόλης. Ένα κίνημα που με τη σειρά του οδήγησε στην δημιουργία της Επιτροπής Διατήρησης των Μνημείων Αραβικής Τέχνης το 1881. Η επιτροπή αυτή,  είχε διαμορφωθεί από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα και στα πρώτα στάδια της λειτουργίας  της  δεν  μπορούσε  να  αντιληφθεί  τις  συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή.  Τα κτήρια των πιο γραφικών συνοικιών των νεκροταφείων, δηλαδή, αυτά της συνοικίας του Qaytbay στην ανατολή που  διαφορετικά  ονομάζεται «Τάφοι των Χαλίφηδων»(9)  και αυτά της ζώνης του νεκροταφείου που ονομάζεται Sayyidi Jalal al – Suyuti στο νότο, γνωστή και ως «Τάφοι των Μαμελούκων»(10),  αναφέρονταν στα γραπτά των καταρτισμένων ευρωπαίων σχετικά με την «Αραβική Τέχνη», ως τα ενδεικτικότερα παραδείγματα αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, τα οποία έπρεπε να διατηρηθούν πάση θυσία.

Η Επιτροπή Διατήρησης των Μνημείων Αραβικής Τέχνης, την οποία εφ’ εξής θα αποκαλούμε Comité, επιχειρούσε να ελέγξει τις δραστηριότητες  που  λάμβαναν χώρα στα νεκροταφεία, να θεσπίσει κανονισμούς βάση των οποίων θα εντόπιζε, θα αποκαθιστούσε και θα συντηρούσε τα μνημεία που θεωρούσε σημαντικά, «παγώνοντάς» τα στο χρόνο. Πριν την δημιουργία της όμως, υπήρχε ήδη μία διαμορφωμένη ζωή μέσα στα νεκροταφεία, η οποία συγκροτούνταν από πολλά διαφορετικά καθεστώτα. Ένα από τα καθεστώτα αυτά, αφορά στην εμφάνιση των waqfs. Πρόκειται για δωρεές αντικειμένων ή ακόμα και κτιριακών χώρων  που  έκαναν  οι  πιστοί,  προκειμένου  να  οδηγηθούν στην πνευματική τους ολοκλήρωση. Χαρακτηριστικό ήταν ότι παραιτούνταν δια παντός από το ενδεχόμενο επανάκτησης της ιδιοκτησίας τους ή της είσπραξης κέρδους από αυτή. Το επόμενο ευδιάκριτο καθεστώς, ήταν αυτό του υπουργείου Awqaf. Το διαχειριστικό αυτό σώμα, ένα από τα τριανταέξι της Αιγυπτιακής κυβέρνησης, ήταν υπεύθυνο για τα πολιτισμικά κτήρια σε όλη την πόλη του Καΐρου, των waqfs και των διαδικασιών που λάμβαναν χώρα μέσα σε αυτά.

Τα εντονότερα αναχώματα στη δράση της Comité, όμως, τα έθετε ένα άλλο καθεστώς. Το καθεστώς εξουσίας της κοινότητας των turabis. Οι turabis, ήταν οι αρμόδιοι για την διάνεξη των ταφών  και  οι  επιστάτες  των  ταφικών  υποδομών.  Ήταν  οι πρώτοι άνθρωποι που κατοίκησαν στα νεκροταφεία. Αυτά ήταν χωρισμένα σε ζώνες, όπου στην κάθε μία υπήρχε ξεχωριστή δικαιοδοσία. Το μέγεθος της κάθε ζώνης ως προς την έκταση της γης διέφερε, όπως επίσης και ο βαθμός σημασίας της κάθε περιοχής. Η αξιολόγησή τους προέκυπτε από την επισκεψιμότητα που είχαν, η οποία σχετιζόταν με την ύπαρξη ή όχι, χώρων προσκυνήματος. Οι ζώνες αυτές, είχαν παραχωρηθεί από τον ανώτατο δικαστή ή αλλιώς Qadi της Αιγύπτου και ακολούθως καταγράφονταν από το Κυβερνείο Muhafaza. Οι turabis, αν και τυπικά δεν ήταν υπάλληλοι του Κυβερνείου, το ενημέρωναν και ήταν οι εκπρόσωποι του στα νεκροταφεία.

Το τελευταίο καθεστώς που ήταν υπολογίσιμο από την Comité, ήταν αυτό των πιστών των επισκεπτών, ή αλλιώς za’irs, των νεκροταφείων όπως και των sufis (11) των τζαμιών. Δυστυχώς, οι ανάγκες των προαναφερθέντων, δεν αποτελούσαν προτεραιότητα της Comité, εφόσον η αραβική αρχιτεκτονική και η αραβική τέχνη, οι οποιές αντικατοπτρίζονταν σε πολλές κατασκευές μέσα στα νεκροταφεία, κέντρισαν την προσοχή «ανταγωνιστικότερων ενδιαφερόμενων». Αυτοί ήταν οι δυτικού πολιτισμού τουρίστες.

Τα παραπάνω καθεστώτα ήταν αντικρουόμενα μεταξύ τους, εξαιτίας των διαφορετικών συμφερόντων, αναγκών, σχέσεων εξουσίας αλλά και οικονομικών πόρων. Λόγω αυτού του γεγονότος, δημιουργήθηκαν οι δυσμενέστερες των συνθηκών για την Comité, η οποία σχεδίαζε να επιβάλλει την τάξη στην διαφύλαξη των αρχιτεκτονημάτων του ενδιαφέροντός της, μέσα στην Νεκρόπολη. Η κατάσταση περιπλεκόταν ακόμα περισσότερο λόγω της χρηματοδότησης με σκοπό τη διατήρηση των μνημείων, από Αιγύπτιους όλων των τάξεων, και ιδιαίτερα της ανώτερης τάξης, η οποία είχε πιο εμφανή ρόλο στην διατήρηση της παράδοσης. Η Comité υπήρξε εξαρτώμενη από το Awqaf, το οποίο είχε υπό τη διαχείρισή του κάποια waqfs και επέβλεπε τους nazirs, δηλαδή τους επόπτες των waqfs. Ακόμη, υπήρξε εξαρτώταν οικονομικά και από τους nazirs, ειδικά κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της.

Οι λίγο πιο νέοι κάτοικοι της Νεκρόπολης, προέκυψαν με αφορμή την εξάπλωση των νεκροταφείων, λόγω της προτίμησης των πιστών που άνηκαν στην ανώτερη και μεσαία τάξη, σε ένα συγκεκριμένο είδος ταφικών μνημείων, αυτό του περίχτιστου madfan ή hawsh. Οι νέοι αυτοί κάτοικοι ήταν η κοινότητα εργαζόμενων στην εξόρυξη πέτρας και εργαζόμενων του λατομείου, που βρισκόταν στα όρια του νεκροταφείου, με σκοπό την συνεχή παροχή πρώτων υλών για τις κατασκευές. Οι ανοιχτοί χώροι της ερήμου εντός των νεκροταφείων, άρχισαν να οικοδομούνται.

Με την αύξηση του πληθυσμού στο Κάιρο, τα νεκροταφεία άρχισαν να αποκτούν κατοικίες για τον πλεονάζοντα πληθυσμό της πόλης. Οι υπάρχουσες κατοικίες αναπτύχθηκαν σε μέγεθος, και νέες εμφανίστηκαν, ειδικά σε γειτνίαση με τον αυτοκινητόδρομο Mahajir, την περιοχή δηλαδή, που αρχικά είχε οριστεί ως λατομείο. Ο αριθμός των τάφων (12) αυξήθηκε, καθώς και οι διαμένοντες turabis και οι βοηθοί τους. Επιπλέον, άλλες πυκνοκατοικημένες ζώνες μέσα στο νεκροταφείο, ήταν αυτές της ταφής των sufis, των ulama , αλλά και άλλων πνευματικών. Αυτές ήταν ιδιαίτερης πνευματικής σημασίας και  ανάλογης κατασκευαστικής μέριμνας. Εντωμεταξύ, το ρεύμα των νέων κατοίκων, κατέκλυζε τη Νεκρόπολη σταθερά μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα.

(9) The tombs of the Chalifs / (10) The tombs of the Mamluks / (11) Λόγιοι ή θρησκευτική αρχή στην θρησκευτική ιεραρχία των ισλαμικών
θρησκευτικών επιστημών / (12) madfans

Θρησκευτική-Πολιτική ανάλυση της Νεκρόπολης

Τα αίτια βάση των οποίων περιπλέκονταν τα συμφέροντα των προαναφερθέντων καθεστώτων, είναι θρησκευτικά αλλά και οικονομικά. Όλες οι πλευρές που εμπλέκονταν με την Νεκρόπολη, ήθελαν να καρπωθούν τα οικονομικά ωφέλη που απέφεραν τα θρησκευτικά μνημεία στους χώρους των δύο νεκροταφείων. Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι λόγοι της οικονομικής εκμετάλλευσης της περιοχής ήταν ποικίλοι. Είτε συνέβαινε από κυβερνητική σκοπιά, εφόσον τα waqfs ήταν υπό τη διαχείριση του Awqaf, έχοντας μάλιστα αποδεσμευτεί οι δωρητές από οποιαδήποτε μετέπειτα οικονομικά ωφέλη εξ’ αυτών, είτε ήταν από την Comité η οποία προσδοκούσε να μετατρέψει την Νεκρόπολη σε ένα αποστειρωμένο χώρο μουσείου, για χάρη των τουριστών δυτικού πολιτισμού, πλην οτιδήποτε και οποιονδήποτε δεν εντασσόταν σε αυτό το πλαίσιο. Σε μικρότερη κλίμακα εξουσίας, ήταν και οι turabis, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για τους τομείς των περιοχών που είχαν χωρίσει τα νεκροταφεία, με τομείς «φιλέτα», λόγω της ιδιαίτερης σημασίας των μνημείων σε αυτά.

Το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα προγενέστερα και μεταγενέστερα καθεστώτα συγκρούονται, όπως επίσης οι λόγοι και οι μέθοδοι που ακολουθήθηκαν, θα αναλυθούν στην συνέχεια. Η περιγραφή των συνθηκών αυτών, θα καταγραφεί μέσω των κινήσεων της Comité, όντας το μεταγενέστερο καθεστώς που επιχειρούσε να επιβληθεί στην υπάρχουσα διαμορφωμένη κατάσταση.

Η προσέγγιση της Comité, μέχρι και τον 19ο αιώνα

Ο τρόπος ανάγνωσης της κατάστασης από την Comité, ήταν και το ουσιαστικότερο πρόβλημά της. Αυτό προέκυπτε από το γεγονός ότι ο τρόπος που λειτουργούσε στο ζήτημα της Νεκρόπολης, ήταν αποσπασματικός, μιας και το μέλημά της ήταν το να αναγνωρίσει και να καταγράψει συγκεκριμένα κτήρια με μεγάλη καλλιτεχνική και ιστορική σημασία, να τα διατηρήσει, να τα διαφυλάξει και να αναδιαμορφώσει αυτά και τον περιβάλλοντα χώρο τους. Αυτό όμως το επιχειρούσε αντιμετωπίζοντας την περιοχή ως ένα συμβατικό ταφικό χώρο, στον οποίο, παρα το γεγονός ότι υπήρχαν και άλλου είδους ενέργειες πλην της ταφής, θεωρούσε ότι δεν θα περιπλέκονταν τα πράγματα με την όποια παρέμβασή της. Παράλληλα, ο όποιος σχεδιασμός της, προέβλεπε μία νέα κατάσταση εντός του χώρου τον νεκροταφείων, έχοντας ως σημείο αναφοράς τα δυτικά πρότυπα τουρισμού. Στον χώρο τον νεκροταφείων υπήρχαν κτήρια τα οποία λειτουργούσαν ως σχολεία, τζαμιά, νοσοκομεία ή κατοικίες. Ο σχεδιασμός της Comité υποδείκνυε , ότι αυτά θα μετατρέπονταν σε μνημεία αποστειρωμένα από την καθημερινή ζωή των κατοίκων.

Η συνεχής παρουσία όμως των turabis, ο πολλαπλασιασμός των περίχτιστων οικογενειακών hawshs και η ζωή εν γένει μέσα στο νεκροταφείο, όπως περιγράψαμε και στα προηγούμενα κεφάλαια, οδήγησε την Comité, στις τέσσερις πρώτες δεκαετίες δράσης της, να πειραματίζεται με διάφορους τρόπους ως προς την αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών. Αυτό αποδεικνύεται από τα δελτία της Comité (14). Από το 1880 μέχρι το 1920, προσπαθούσε, ακόμη, να κατανοήσει τη σημασία των κτηρίων των νεκροταφείων, ανακαλύπτοντας ταυτόχρονα τα όριά της σε αυτό, ενώ κατά κύριο λόγω μάθαινε τρόπους για να ελίσσεται στην ήδη διαμορφωμένη κατάσταση που επικρατούσε. Όμως, κατά το 1920 είχε καταφέρει να αναγνωρίσει και να εντοπίσει ένα μεγάλο αριθμό κτηρίων, τα οποία έχριζαν συντήρησης και ιδιαίτερης ανάδειξης. Η ιδιότυπη εξουσία στην περιοχή, η χρήση των κτηρίων από τους κατοίκους και η διαχείρισή τους, ήταν σε πιο ήπιους τόνους εκείνη τη χρονική στιγμή.

Επιπλέον, το 1920 δημιουργήθηκε η Cemeteries Committee (15), η οποία λειτουργούσε έχοντας «συμμαχήσει» με τους Tanzim (16), προκειμένου να οργανώσει τους χώρους των νεκροταφείων, και να θεσπίσει κανονισμούς για τους turabis και την διάρθρωση των οικιστικών συνόλων. Τα δύο αυτά κυβερνητικά σώματα συντονίστηκαν, σε σύμπλευση με τις μοντέρνες Ευρωπαϊκές αρχές, γεγονός που χάρισε στην Comité δύο σημαντικούς συμμάχους στην διαπάλη με το προγενέστερο καθεστώς.

Για την αρχειοθέτηση των κτηρίων που έκρινε ότι είχαν αρχιτεκτονικό ή καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, δημιούργησε μία λίστα αυτών των καταγραφών, η οποία εν τέλει εξελίχθηκε στον χάρτη καταγραφής του 1948. Αυτός ο χάρτης χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα, με μερικές επιπλέον προσθήκες.  Κατά την διαδικασία αυτή υπήρξαν πολλές δυσκολίες, λόγω του μικτού ιδιοκτησιακού καθεστώτος των «νόμιμων» κτηρίων. Παραδείγματος χάρη τα κτήρια του νεκροταφείου ήταν, είτε waqf, υπό την εποπτεία του Awqaf, όπως συνέβαινε στην περίπτωση όλων των μεγάλων ιερών, λόγου χάρη του al-Shafi’i και του al-Sayyida Nasifa, είτε waqf υπό την εποπτεία κάποιου nazir, όπως στην περίπτωση του Μαυσωλείου του Abbasid Caliphs ή του Zayn al-Din Yusuf. Επιπλέον, υπήρχε το καθεστώς των εγκαταλελειμμένων ή της άγνωστης ιδιοκτησίας κατασκευών, όπως είναι η περίπτωση της πλειοψηφίας των “Tombeaux des Mamlouks” (17), ή των κατασκευών που άνηκαν στο κράτος, όπως στην περίπτωση των υδραγωγείων.

Παρ’ όλα αυτά η Comité, είχε ακόμη την ανάγκη να χαρτογραφήσει τις περιοχές με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον μέσα στα συγκροτήματα των ιερών. Δυστυχώς όμως, υπήρξαν τεχνικά προβλήματα λόγω τις ανολοκλήρωτης αυτής διαδικασίας, όπως στην περίπτωση καταγραφής του al-Shafi’i, του οποίου το μαυσωλείο ήταν καταχωρημένο και βρισκόταν υπό συντήρηση, ενώ το τζαμί του Abd al-Rahman Katkhud- ha, που ήταν προσκείμενο στο προαναφερθέν μαυσωλείο, δεν είχε καταγραφεί. Αυτή ήταν και η αιτία, λόγω της οποίας η Comité δεν αντιτάθηκε στην τμηματική κατεδάφιση αυτού του Οθωμανικού συμπλέγματος, προκειμένου να δημιουργηθεί ο απαιτούμενος χώρος για την οικοδόμηση του νέου τζαμιού που ήταν χρηματοδοτημένο από τον Khedive (18) Tawfiq (19).

Για τον εντοπισμό των μνημείων, η Comité κινούταν πάνω σε δύο άξονες. Ο πρώτος άξονας βασιζόταν στις καταγραφές του Κυβερνείου Awqaf, επιβεβαιώνοντας αυτές τις πληροφορίες μέσω ιστορικών και θρησκευτικών βιβλίων, τα οποία ακόμη χρησιμοποιούνταν ευρέως. Τέτοια βιβλία ήταν το έργο του al-Maqrizi’s, τα χρονικά του al-Jabarti’s, τα οποία αφορούσαν τα μνημεία εντός της πόλης του Καΐρου και στην περίπτωση των νεκροταφείων, η λογοτεχνία ziyara και το έργο του Ibn-al Zayyat και του al-Sakhawi (20).

Ο δεύτερος άξονας προσανατολιζόταν σε ό,τι θα μπορούσε να κεντρίσει το ενδιαφέρον του δυτικού κόσμου. Αυτή η προσέγγιση, κυρίως, αφορούσε τα κτήρια που φαίνονταν ή ήταν όντως καλλιτεχνικής και ιστορικής σημασίας για τον δυτικό πολιτισμό. Γι’ αυτό τον λόγο, γραφικά συγκροτήματα, όπως αυτά γύρω από την περιοχή του Qaytbay ή του al-Sul-taniyya, ήταν σημαντικότερα ή κατατάσσονταν σε κτήρια που έχριζαν πιο άμεσης ανάδειξης απ’ ότι το al-Shafi’i ή το al-Layth. Τα τελευταία, ήταν κατασκευές με ποικίλα επίπεδα ιστορικής και αισθητικής σημασίας, που όμως είχαν πρόσβαση μόνο οι πιστοί.

Στην αλλαγή του αιώνα, η Comité επεδίωκε να αποδεσμεύσει τα μνημεία από το αστικό περιβάλλον που τα περιέβαλε, προκειμένου να τα προστατέψει από τις καταπατήσεις και να τα αναδείξει καλύτερα. Ιδιαίτερα, φιλοδοξούσε να δημιουργήσει προστατευτικές ζώνες γύρω από τα κτήρια του νεκροταφείου. Στην ίδια λογική, πίστευε ότι οι νέες ταφές που αφορούσαν τις ζώνες αυτές, αλλά και τα παραπήγματα των κατοίκων της Νεκρόπολης, έπρεπε να σταματήσουν. Επιπλέον, θεωρούσε ότι ο πληθυσμός των νεκροταφείων, θα αποτελούσε μικρότερο κίνδυνο για την υλοποίηση των σχεδίων της, απ’ ότι οι αντίστοιχοι κάτοικοι των μνημείων στην επικράτεια της πόλης του Καΐρου. Έτσι, «ζυγίζοντας» τις αντιδράσεις που θα προκαλούσαν οι τροποποιήσεις στην χωροταξική και βιοτική κατάσταση σε κάθε περίπτωση, για την επικράτεια της πόλης προτείνονταν προστατευτικές ζώνες που δεν ξεπερνούσαν τα δύο μέτρα μηκος κατά μέσο όρο, ενώ γύρω από τα μνημεία του νεκροταφείου οι ζώνες που προτείνονταν, είχαν έκταση περί τα είκοσι μέτρα.

Προκειμένου  να  εξομαλυνθεί ως ένα βαθμό η κατάσταση που θα προέκυπτε με τους ιδιοκτήτες των απαλλοτριωμένων κατασκευών, η Comité χρειαζόταν μία κάποια χρηματοδότηση, αλλά κι ένα εκτελεστικό σώμα για να υλοποιήσει τον σχεδιασμό της απαλλοτρίωσης. Οι υποψήφιοι γι’ αυτές τις δύο δουλειές ήταν το Awqaf, που ήταν το μητρικό και ιδρυτικό όργανο της Comité, και οι Tanzim, οι οποίοι είχαν εντρυφήσει στις απαλλοτριώσεις, λόγω της δουλειάς τους, δηλαδή την οργάνωση και διαπλάτυνση των δρόμων της πόλης. Η Comité όμως βρήκε εμπόδια και στις δύο περιπτώσεις. Ως προς το Awqaf, έπαιξαν κομβικό ρόλο οι ulama, οι οποίοι όριζαν ως παράνομη την εκμετάλλευση χρηματικών ποσών τα οποία προέκυπταν από τα waqf, για ένα εγχείρημα που επί της ουσίας στερούσε ένα μέρος των εισοδημάτων από αυτά. Επιπλέον, οι αρμόδιες αρχές, αναγνώριζαν ότι τα καταστήματα και οι κατοικίες που είχαν δηλωθεί προς αφαίρεση από την ευρύτερη περιοχή, ήταν μία μορφή ιδιοκτησίας η οποία πριμοδοτούσε με έσοδα τα γειτονικά φιλανθρωπικά ή θρησκευτικά κτήρια.

Αυτό το ζήτημα επιλύθηκε το 1897, όταν η τότε κυβέρνηση κατένειμε το ποσό των 20.000 LE (21)στην Comité, για να υλοποιήσει το σχέδιο κατεδαφίσεων και την συντήρηση των κτηρίων χωρίς waqf. Από την άλλη πλευρά, όταν η Comité ζήτησε από τους Tanzim να αφαιρέσουν τα κτήρια που «παρασιτούσαν» στον περιβάλλοντα χώρο των Μαυσωλείων του al-Imam και του al-Shafi’i, ενημερώθηκε από το Υπουργείο Κοινωνικής Εργασίας ότι «endroit n’ est pas soumis aux reglements du Tanzim», δηλαδή «η τοποθεσία δεν υπόκειται σε κανονισμούς της Tanzim»

Η  Comité  αναγκάστηκε  να  επανασχεδιάσει τον αστικό ιστό των νεκροταφείων, αβοήθητη. Ξεκίνησε τη διαδικασία αυτή χρησιμοποιώντας τμήμα των 20.000 LE, ούτως ώστε να απελευθερώσει τα πιο σημαντικά κτήρια. Επίσης, πήρε μέτρα για να αποτρέψει περεταίρω επιπλοκές, και το πρώτο της βήμα ήταν να ζητήσει από το Κυβερνείο την παύση των αδειών αναστύλωσης ή κατασκευής μέσα στον χώρο των νεκροταφείων, στις περιπτώσεις που δεν είχε προηγηθεί αίτημα γι’ αυτές τις ενέργειες στην ίδια. Αυτοί λοιπόν οι χειρισμοί μερικές φορές είχαν εφαρμογή, αλλά συχνά δεν ήταν επιτυχείς. Ακόμη, υπήρχε η περίπτωση των ιδιωτών, οι οποίοι κατάφερναν να χτίσουν εκ νέου, ενώ η Comité δεν είχε ακόμη τη δικαιοδοσία να κατεδαφίσει τις κατασκευές.

Όταν οι φιλοδοξίες της Comité αυξήθηκαν, άρχισε να ανταγωνίζεται τους waqf nazirs, οι οποίοι ήταν οι διαχειριστές των waqfs. Οι nazirs δεν εντάσσονταν ευθέως στην δικαιοδοσία τoυ Awqaf. Στην περίοδο ανάπτυξης της Comité, αυτοί οι άνθρωποι δεν αποτελούσαν ιδιαίτερη απειλή και κατά τον 19ο αιώνα η σχέση της μαζί τους ήταν σε αρκετά συνεργάσιμη βάση. Οι nazirs, σε αυτή τη φάση είχαν αναλάβει την αναστύλωση των ιστορικών κτηρίων χρησιμοποιώντας τα έσοδα από τα waqfs τους, ενώ η Comité πολλές φορές παρέβλεπε το γεγονός ότι ορισμένες αναστυλώσεις λάμβαναν χώρα, ενώ τα κτήρια αυτά δεν ήταν καταχωρημένα σε λίστες κτηρίων waqfs. Παρ’ όλα αυτά υπήρχαν και εκατέρωθεν παραβλέψεις υποχρεώσεων και δεσμεύσεων, όταν αυτές κρίνονταν μη αποδεκτές ή επιθυμητές από την εκάστοτε πλευρά.

(15) Επιτροπή Νεκροταφείων / (16) Υπεύθυνοι για την οργάνωση και διαπλάτυνση των δρόμων της πόλης / (17) Τάφοι των Μαμελούκων / (18) Όρος που περιγράφει αξίωμα της τάξεως του αντιβασιλέα. Χρησιμοποιήθηκε πολύ κατά τη δυναστεία του Muhammad Ali / (19) Ο έκτος κυβερνήτης της δυναστείας του Muhammad Ali / (20) Making Cairo Medieval, Edited by Nezar Alsayyad, Irene A. Bierman and Nasser
Rabbat, Lexington Books, 2005 / (21) livre égyptienne, λύρα Αιγύπτου

Η προσέγγιση της Comité κατά τον 20ο αιώνα

Στην αρχή του 20ου αιώνα, η Comité αρχίσε να γίνεται όλο και λιγότερο ανεκτική όσον αφορά τις λατρευτικές δραστηριότητες στα καταγεγραμμένα, στις λίστες της, μνημεία. Για παράδειγμα το 1904, είχε προτείνει να μεταφερθούν οι λατρευτικές δραστηριότητες των Qadiri Sufis (22), από τον χώρο του μαυσωλείου του al-Ashraf Khalil, που βρισκόταν βόρεια από το al – Sayyida Nasifa, σε μια γειτονική έκταση.

Τέτοιου και ανάλογου ύφους απαιτήσεις, προέκυπταν από το γεγονός ότι οι δραστηριότητες συντηρήσεων που σχεδίαζε η Comité ήταν διαφορετικές από τις μέχρι πρότινος αποκαταστάσεις, λόγω του ότι πλέον η εκτίμηση των όποιων κτηρίων παρακινούταν από το αν αυτά τα κτήρια είχαν ιστορική και αρχιτεκτονική σημασία και όχι από την θρησκευτική τους ή τη λατρευτική τους σημασία. Εξάλλου, ως προτεραιότητά της, είχε την ικανοποίηση των τουριστών δυτικής κουλτούρας, τον οποίων όμως η αισθητική και οι προτιμήσεις δεν συνέπιπταν με αυτές των πιστών. Αυτός ήταν και ο λόγος που συνεχίστηκαν οι επιπλοκές στους χειρισμούς της Comité σε διάφορα επίπεδα εξουσίας, αλλά και κοινωνικών και θρησκευτικών σχέσεων.

Το 1910 το Υπουργείο Κοινωνικής Εργασίας, κατά την εκτέλεση του σχεδίου της διάρθρωσης των δρόμων στο ανατολικό τμήμα του βόρειου νεκροταφείου, ανέφερε ένα πρόβλημα που αφορούσε τις προστατευτικές ζώνες των 20 μέτρων που ζητούσε η Comité γύρω από τα μνημεία. Σύμφωνα με το υπουργείο, για την εφαρμογή αυτού του σχεδιασμού απαιτούνταν η αφαίρεση τάφων από την περιοχή. Μία τέτοια διαδικασία δεν εντασσόταν στις Ισλαμικές πρακτικές, σύμφωνα με το fatwa του Mufti της Αιγύπτου. Πάνω σε αυτό το ζήτημα, η Comité ισχυρίστηκε ότι η εφαρμογή της προστατευτικής ζώνης, είχε σκοπό να αποτρέψει νέες κατασκευές και ταφές και όχι να απομακρύνει υπάρχοντες τάφους. Παρά τον ισχυρισμό της αυτό ακόμη και αυτή η εκδοχή δεν μπορούσε να γίνει αποδεκτή από το Mufti, ο οποίος ήταν ενάντια στην απαγόρευση των ταφών σε μία ζώνη η οποία είχε οριστεί ως ζώνη νεκροταφείου.

Όταν η Comité είδε ότι δε μπορούσε να θεσπίσει μία συμφωνία με το Mufti, απευθύνθηκε στον Κυβερνήτη του Καΐρου. Η λογική που ακολουθούσε, είχε ως βάση της το να βρει έναν πρακτικό τρόπο να σταματήσει τις καταχρηστικές, για εκείνη, δραστηριότητες των turabis και των κατοίκων, στον περιβάλλοντα χώρο των μνημείων του νεκροταφείου. Γι’ αυτό τον λόγο, όταν συναντούσε εμπόδια στο πεδίο που κάθε φορά επέλεγε να παρέμβει, παραδείγματος χάρη στην θρησκεία, συγκρουόταν με πιο ευάλωτους αντιπάλους, που στην προκειμένη περίπτωση ήταν οι turabis και οι κάτοικοι των madfans. Συγκεκριμένα, η επίθεση στους turabis ήταν γεγονός, παρά το ότι, όπως είχε αναφερθεί, η Comité είχε θεσπίσει μία συμφωνία μαζί τους, κατά τα πρώτα 20 χρόνια των εργασιών της. Βάση αυτής της συμφωνίας, οι turabis είχαν αναλάβει να περιφρουρούν τα μνημεία στην περιοχή που αναλογούσε σε κάθε έναν από αυτούς, με οικονομικό αντάλλαγμα. Κατόπιν αυτών των δεδομένων, η αρχική συμμαχία εξελίχθηκε βαθμιαία σε εχθρικές σχέσεις.

Η εχθρότητα αυτή κλιμακώθηκε to 1911, όταν η Comite έστρεψε εναντίων των turabis το fatwa (23) του Mufti (24). Επικαλέστηκε το γεγονός ότι βάση θρησκείας, ο χώρος του νεκροταφείου είναι μόνο για ταφές και όχι για άλλες χρήσεις όπως παραδείγματος χάρη η κατοικία. Συνεπώς, οι turabis, οι οποίοι εργάζονταν στις ταφές, αλλά παράλληλα κατοικούσαν και στο χώρο του νεκροταφείου, θα έπρεπε να σεβαστούν την ταφική ζώνη. Επισήμανε επίσης ότι οι turabis, λόγω του επαγγέλματός τους, θα έπρεπε να σέβονται τους νεκρούς και να μην χτίζουν κατοικίες από πάνω από αυτούς. Έτσι, θεώρησε ότι έπρεπε να σταλεί στο Κυβερνείο, ένα προτεινόμενο τέτοιο πλάνο, και να υπάρξει δέσμευση ως προς την υλοποίηση και ως προς το ότι αυτό δεν θα αλλάξει. Άρα, οι νέες κατασκευές θα απαγορεύονταν.

Σε αυτό το σημείο όμως, θα πρέπει να σημειωθεί, ότι παρά το γεγονός ότι στοχοποιήθηκαν οι turabis, δεν ήταν οι μόνοι που δημιουργούσαν προβλήματα μέσα στο χώρο του νεκροταφείου. Υπήρχαν κι άλλες μεμονωμένες περιπτώσεις ατόμων, που απασχολούνταν σε άλλα επαγγέλματα,  των οποίων επίσης οι κατοικίες κατεδαφίστηκαν, κατά την επιχείρηση της απελευθέρωσης του περιβάλλοντα χώρου του ναού του Sha- fi’i. Επιπλέον, οι οικογενειακοί περίχτιστοι madfans ή hawshs, ενώ φρουρούνταν από τους turabis, άνηκαν σε κατοίκους του Καΐρου, οι οποιοι προέρχονταν από ολα τα κοινωνικά στρώματα.

Όλα  αυτά  τα  ζητήματα  συνοψίστηκαν σε μία αναφορά σχετικά με το νεκροταφείο, από ιστορική, θρησκευτική και αρχαιολογική σκοπιά, στο Δελτίο του 1915-19. Μέσα από αυτό το δελτίο, η Comité προσπαθεί να τεκμηριώσει τις επιλογές της, χρησιμοποιώντας ιστορικά και θρησκευτικά επιχειρήματα. Στην πραγματικότητα όμως, την διαδικασία των απαλλοτριώσεων επιτάχυνε ο νόμος Νο 8, που θεσπίστηκε από την Comité το 1918. Βάση αυτού, οι όποιες ενέργειες επιχειρούνταν, θα γίνονταν στα πλαίσια της διαφύλαξης των μνημείων της Αραβικής περιόδου. Προβλέπονταν απαλλοτριώσεις παραπηγμάτων, και η ρύθμιση του εμπορίου των αρχαιοτήτων. Στην Αραβική εποχή ενέτασσε όλα τα μνημεία με αρχιτεκτονική, ιστορική και αρχαιολογική σημασία από την κατάκτηση των Αράβων μέχρι τον θάνατο του Muhammad ‘Ali, το 1849. Το ίδιο ίσχυσε και για τα μνημεία των Κοπτών, από τη γέννηση του Χριστιανισμού, μέχρι και πάλι το θάνατο του Muhammad ‘Ali. Ο σκοπός ήταν να αποδεσμευτούν από τη δημόσια χρήση και να περιέλθουν σε δημόσια ιδιοκτησία, χωρίς να είναι δυνατή η τροποποίηση ή η κατεδάφισή τους, εκτός και αν υπήρχε σχετική άδεια από την Comité. Η αποκατάστασή τους θα ήταν, από οικονομικής πλευράς, ευθύνη του Awqaf.

Ο νόμος αυτός προέκυψε μετά από μακροχρόνιες πιέσεις της Comité. Η επιχειρηματολογία της βασιζόταν στην αποδεδειγμένη ανεπάρκεια του μέχρι τότε νομικού πλαισίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που επιβεβαιώνει αυτούς τους ισχυρισμούς ήταν η κατεδάφιση των οικογενειακών madfans από τους turabis και τις κατοικίες των βοηθών τους, ένα γεγονός που θεωρήθηκε απαράδεκτο από την Comité. Ιστορικά κενοτάφια και επιτύμβιες στήλες μετακινούνταν και στη συνέχεια πωλούνταν, ενώ πολλά από αυτά μεταφέρονταν κι εκτός της χώρας.

Ο Νόμος των Μνημείων λοιπόν, σηματοδότησε μία νέα περίοδο όπου η δύναμή της ήταν πιο ξεκάθαρη. Οι Tanzim, πλέον, είχαν την ευθύνη της απαλλοτρίωσης των καταγεγραμμένων μνημείων και όσων τα περιβάλλουν. Επιπλέον, ορίστηκαν ως παράνομες όλες οι κατασκευές που δεν εντάσσονταν σε ταφικές διαδικασίες στον χώρο των νεκροταφείων, επιτρέποντας στους κατοίκους αυτών να παραμείνουν σε ένα πολύ μικρό αριθμό παραπηγμάτων.

Παραδόξως, ενώ το νέο νομοθετικό πλαίσιο των κανονισμών μέσα στη Νεκρόπολη φαινόταν αυτή τη φορά πως θα έβρισκε εφαρμογή, προέκυψε ένας ανασταλτικός παράγοντας που υπερνικούσε όλους τους προηγούμενους. Αυτός ήταν ο συνδυασμός της έλλειψης εδάφους προορισμένο για ταφές, των madfans, πολλοί εκ των οποίων ήταν κατοικημένοι, αλλά και των παραπηγμάτων κατοίκησης. Αυτές οι τρεις καταστάσεις, σε συνδυασμό, δημιουργούσαν τις δυσμενέστερες των συνθηκών για τα μνημεία, τα οποία βάλλονταν από κάθε πλευρά. Η Comité από την πλευρά της, κατέληξε να φτάσει σε τέτοια επίπεδα αναβαθμισμένης αντιμετώπισης, προκειμένου να επιλύσει και αυτό το πρόβλημα, όπου μπορούσε να συνθέσει σχέδια για την αστική επαναδιαμόρφωση των ζωνών γύρω από σημαντικά μνημεία. Και νομικά, πλέον, η Comité, μαζί με τους με τους συνεργάτες της, εξέλιξαν τις δυνάμεις και τις ικανότητές τους και αναδιαμόρφωσαν τα νεκροταφεία στο σύνολό τους. Πρακτικά όμως, δεν είχαν πλέον, έστω και υποτυπωδώς, επίγνωση και έλεγχο σε οτιδήποτε συνέβαινε εφεξής στο εσωτερικό τους.

(22) Ένα τάγμα sufi / (23) Αυτός ο όρος χρησιμοποιείται στην Ισλαμική πίστη και υποδηλώνει τη νομική γνωμοδότηση που μπορεί να δοθεί για ζητήματα που αφορούν τον Ισλαμικό νόμο / (24) Λόγιος της Ισλαμικής πίστης, ο οποίος μπορεί να ερμηνεύσει τον Ισλαμικό νόμο /

Σημερινή ανάγνωση της κατάστασης – συμπεράσματα

Η σημερινή πραγματικότητα επιβεβαιώνει το γεγονός, ότι ο έλεγχος μέσα στην περιοχή των νεκροταφείων, είχε χαθεί. Δυστυχώς, ποτέ δεν υπήρξε μία συνολική ανάγνωση της κατάστασης της Νεκρόπολης, άρα και αντίστοιχη αντιμετώπιση. Οι ανάγκες των κατοίκων του Καΐρου, μέρος εκ των οποίων αναγκάστηκαν μετ’ έπειτα να γίνουν κάτοικοι των νεκροταφείων λόγω των δημογραφικών προβλημάτων και της έλλειψης καταλυμάτων στέγασης στην πόλη, δεν λήφθηκαν ποτέ υπόψη από τα πολιτικά καθεστώτα της Αιγύπτου. Αντίστοιχα, δεν υπήρχαν οι αναγκαίες κοινωνικές δομές για την βοήθεια του πληθυσμού. Η αποσπασματική προσέγγιση λοιπόν, υποκινούμενη από οικονομικά συμφέροντα κάθε φορά, οδήγησε στην ολοκληρωτική αποσύνδεση της ζωής των νεκροταφείων από την υπόλοιπη ζωή της πόλης.

Στις μέρες μας, υπάρχει μία αξιοσημείωτη δραστηριότητα μέσα στην περιοχή της Νεκρόπολης. Σε μερικές περιοχές, δίπλα από τα μνημεία, ανεγέρθηκαν μέχρι και κατασκευές μεγαλύτερες των έξι ορόφων. Η απογραφή του πληθυσμού κυμαίνεται μεταξύ των 200.000 και 500.000 κατοίκων. Δεν είναι δυνατόν όμως να υπάρξει ένας ακριβής αριθμός, μιας και πρόκειται για μία γκετοποιημένη πλέον πόλη, αχανούς έκτασης.

Λόγω αυτής της γκετοποίησης, η περιήγηση των επισκεπτών στην περιοχή είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Παραδείγματος χάρη, κατά την εκπαιδευτική εκδρομή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, η προσέγγιση περιφερειακά της Νεκρόπολης, πραγματοποιήθηκε με την συνοδεία αστυνομικής περιπόλου και προφανώς δεν ήταν εφικτή η είσοδος μέσα στην πόλη. Αυτό προέκυψε διότι η κατάσταση αυτή επιτρέπει την άνθιση της εγκληματικότητας. Κατά την ξενάγηση αναφέρθηκε ότι η Νεκρόπολη χαρακτηρίζεται από έντονη παρουσία παραβατικών συμπεριφορών, όπως εμπόριο όπλων, διακίνηση ναρκωτικών κ.α., όπως επίσης και το ότι ένας από τους λόγους που είναι απαραίτητη η συνοδεία των τουριστών που θέλουν να επισκεφτούν το νεκροταφείο έστω και περιμετρικά, είναι οι δολοφονίες που διεπράχθησαν μέσα στην Νεκρόπολη πριν μερικά χρόνια. Είναι πολύ λογικό να υπάρχει μία τέτοια πτυχή της πόλης, εφόσον δεν υπάρχει συνολικά κάποια ενιαία οργανωτική δομή, μέσα σε μία τόσο αχανή και δαιδαλώδη έκταση. Επιπλέον, είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή η σχέση μεταξύ της σύγχρονης κατάστασης του λαού και της παραδοσιακής και αυστηρής θρησκευτικής κατάστασης.

Η αυστηρότητα αυτή φαίνεται και από τις πληροφορίες που συλλέχθηκαν κατά την έρευνα, από αποσπάσματα ντοκιμαντέρ, τα οποία αναφέρονται στην καθημερινή ζωή κάποιων κατοίκων της πόλης. Στους κατοίκους της Νεκρόπολης, παρατηρούμε ότι ισχύουν οι κοινωνικοί τύποι του Μουσουλμανικού κόσμου. Για παράδειγμα, κατά την περιήγηση του παρουσιαστή, η γυναίκα που τον καθοδηγούσε επέμενε να περπατήσει μπροστά της γιατί έτσι ήταν το πρέπον. Ο παρουσιαστής παραχωρεί τη θέση του στη γυναίκα «γι’ αυτή τη φορά» όπως λέει, μιας κι εκείνη ξέρει πώς να κινηθεί μέσα στο νεκροταφείο.

Η διαμόρφωση της ζωής της πόλης, έχει γίνει κατά τέτοιο τρόπο που καλύπτονται οι περισσότερες σύγχρονες ανάγκες. Μέσα στην Νεκρόπολη υπάρχει ρεύμα, καταστήματα, καφενεία κ.α., αλλά όλα αυτά στεγάζονται κυρίως σε ευτελής κατασκευής κτίσματα. Σε κάθε κατάλυμα υπάρχουν τύμβοι ή τάφοι. Η ζωή των κατοίκων βρίσκεται κυριολεκτικά μέσα, πάνω και ανάμεσα στα ταφικά μνημεία. Κάθονται, ξαπλώνουν, κοιμούνται, παίζουν και συνυπάρχουν με τον κόσμο του νεκροταφείου. Το νεκροταφείο για την ακρίβεια είναι ο κόσμος τους και τον έχουν αποδεχτεί και οικειοποιηθεί πλήρως. Η γυναίκα που καθοδηγεί τον αφηγητή του ντοκιμαντέρ, του λέει κυριολεκτώντας, ότι αυτή τη στιγμή περπατάνε πάνω στις στάχτες των νεκρών, ενώ ένας άντρας, ενημερώνει τον αφηγητή πως γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νεκρόπολη και ότι η δουλειά του είναι αυτή του νεκροθάφτη, όπως επίσης των παιδιών του και των παιδιών των παιδιών του. Αναφέρει, πως η ζωή του εκεί είναι καλή και δεν έχει παράπονο. Μόνο η επιβίωση είναι δύσκολη. Κατά τα άλλα δεν έχει κάτι να φοβάται, όπως θα φοβόταν κάποιος εκτός της Νεκρόπολης που δεν έχει μάθει σε αυτό τον τρόπο ζωής. Το ίδιο και η γυναίκα. Λέει ότι δεν έχει κάτι να φοβάται από τους νεκρούς. Μόνο τα μικρά παιδιά, παρά το γεγονός ότι ζουν και παίζουν ανάμεσα στους τάφους, φοβούνται να βγουν έξω από το σπίτι το βράδυ.

Παρατηρούμε λοιπόν ότι υπάρχουν δύο φυσιογνωμίες κατοίκων. Η μία «χρωματίζεται» από την παραβατικότητα. Η άλλη χαρακτηρίζεται από σεβασμό στην θρησκευτική παράδοση όπως επίσης και την διαδοχή των επαγγελμάτων που προσφέρει η Νεκρόπολη. Δύο διαφορετικές εντελώς φυσιογνωμίες, οι οποίες δεν διαφέρουν στο σύνολό τους από το σύνολο των περιπτώσεων που ούτως ή άλλως υπάρχουν σε μία σύγχρονη πόλη, τέτοιας έκτασης και πολεοδομικής διαμόρφωσης. Δεν θα έπρεπε λοιπόν να εξετάζουμε αυτό το μέρος ως μία ιδιάζουσα κατάσταση. Η εξέλιξή της συνάδει με την εξέλιξη περιοχών σε όλες τις σύγχρονες χώρες, που υποβαθμίστηκαν. Κάθε άνθρωπος που βρίσκεται στη μάχη της επιβίωσης θα ζητήσει κάποιο κατάλυμα για τη διαμονή του ίδιου αλλά και της οικογένειάς του, σε οποιοδήποτε μέρος μπορεί να είναι αυτό δυνατό. Στην προκειμένη περίπτωση, αυτό προέκυψε να βρεθεί μέσα στα νεκροταφεία του Καΐρου.

Για να αποφεύγεται το ενδεχόμενο της υποβάθμισης περιοχών, ή για την επίλυση τέτοιων ζητημάτων, εκτιμάται ότι η ανάγνωση της υπάρχουσας κατάστασης στην εκάστοτε περίπτωση που εξετάζουμε, θα πρέπει να γίνεται στο σύνολο του πληθυσμού και της πολεοδομικής σχεδίασης της περιοχής αυτής. Παράλληλα με την καταγραφή της παρούσας κατάστασης, τα κίνητρα των μελετητών που θα εμπλακούν για την διάρθρωση της προτεινόμενης λύσης, θα πρέπει να είναι στην ίδια βάση, ξεκάθαρα και να εξυπηρετούν τις ανάγκες του βαλλόμενου πληθυσμού, αποκομμένα από οικονομικές απολαβές και προσωπικά συμφέροντα, όπως δηλαδή συνέβη στην περίπτωση της Νεκρόπολης. Διαφορετικά, η εξέλιξη της παθογόνου κατάστασης, θα καταλήγει είτε σε αποσπασματικές, ανεπιτυχείς απόπειρες, διαχείρισης του προβλήματος, είτε σε δημιουργία μικρών νησίδων πρόσκαιρης ευημερίας, με προδιαγεγραμμένη φθίνουσα πορεία, εφόσον η περιβάλλουσα κατάσταση της νησίδας αυτής, θα παραμένει ανεπίλυτη.

Ο σχεδιασμός, σε κάθε τέτοια συνθήκη, θα πρέπει να περιλαμβάνει δομές βασισμένες στην αλληλεγγύη και την απόπειρα εμπλοκής του ίδιου του κόσμου στην διαμόρφωση και διαχείριση μετ’ έπειτα της νέας κατάστασης. Η κατάλληλη διαπαιδαγώγηση και διαμόρφωση τέτοιας συνείδησης στον πληθυσμό της περιοχής, είναι θεμελιώδης. Όπως επίσης και οι δομές ιατρικής περίθαλψης και στήριξης ατόμων που χρίζουν ιδιαίτερης προσοχής. Οι θέσεις εργασίας, η κάλυψη σίτισης και στέγασης, η ελεύθερη πρόσβαση σε φυσικούς πόρους, είναι αυτονόητα αναγκαία και για την διαβίωση του κόσμου αλλά και για την αποτροπή του από την εμπλοκή του με παραβατικής φύσεως συνδιαλλαγές. Οι χώροι ψυχαγωγίας παιδιών κι ενηλίκων, στο ίδιο ύφος παρέμβασης, είναι εξίσου μεγάλης σημασίας, διότι μέσα από το παιχνίδι και την ουσιαστική συναναστροφή, αναπτύσσονται και οι αντίστοιχες διαπροσωπικές σχέσεις, που θα βοηθήσουν στην ενδυνάμωση των κοινωνιών και του αισθήματος αλληλοϋποστήριξης.

Στον συνολικό σχεδιασμό της νέας κατάστασης σε μία υποβαθμισμένη περιοχή, αυτονόητα περιλαμβάνεται και ο επανασχεδιασμός της διάρθρωσης της περιοχής αυτής. Η αντικατάσταση μίας πρότερης δαιδαλώδους πολεοδομικής διάρθρωσης, με μία πιο ξεκάθαρων χαράξεων και ανοιχτών, φωτεινών χώρων είναι το προτιμότερο. Η χάραξη του δικτύου κίνησης, έμμεσα επιτρέπει ή αποτρέπει αντίστοιχα την εμφάνιση παραβατικής συμπεριφοράς.

Συνεπώς, γίνεται αντιληπτό, ότι ο ρόλος των μελετητών είναι ζωτικής σημασίας σε όλες τις πτυχές της μελέτης αυτής. Ακόμη διακρίνουμε, ότι η επιλογή του πρίσματος μέσα από το οποίο οι μελετητές θα «διαβάσουν» την όποια δεδομένη κατάσταση, αλλά θα προτείνουν και την ανάλογη λύση, είναι μία θεμελιώδης διαδικασία.

Βιβλιογραφία

Historic Cairo, A Walk through the Islamic City, Witten and Illustrated by Jim Antoniou, Paperback, 1999

Making Cairo Medieval, Edited by Nezar Alsayyad, Irene A. Bierman and Nasser Rabbat, Lexington Books, 2005

Το ιερό και το βέβυλο, Mircea Eliade, Εκδόσεις Αρσενίδη, 2002

Η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, Engels Friedrich, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 1997

Ηλεκτρονικές Πηγές

Wikipedia : https://en.wikipedia.org/ Βικιπαιδεία : https://el.wikipedia.org/

Διερεύνηση του Προσανατολισμού των Μουσουλμανικών Τεμενών των Ιωαννίνων με Αστρογεωδαιτική Μεθοδολογία. Δ : http://www.giannena-e.gr/Giannena/ Mousoulmanika_Temeni_%CF%80%CF%81%CE%B- F%CF%83%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%82.aspx

The Saurus Islamicus Foundation, Islamic Art Network : http://www.islamic-art.org/index.htm

Al-Qarafa, The City of the Dead – Cairo, Egypt (2009): https://www.youtube.com/watch?v=YeystshWL2I

National Geographic : http://travel.nationalgeographic.com/travel/egypt/cairo-city-of-the-dead/

News Daily: http://newsdaily.com/2015/12/life-meets-death- in-egypts-cairo-necropolis/