Όχι στην «υιοθεσία» του λόφου του Στρέφη από την Prodea – αγώνας για ανοιχτούς, δημόσιους χώρους

Η σχεδιαζόμενη ανάπλαση του λόφου του Στρέφη είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός τρόπου ανάπτυξης και διαμόρφωσης του αστικού τοπίου, αλλά και του χώρου γενικότερα, ο οποίος τείνει να επιβληθεί σε όλο και μεγαλύτερη κλίμακα. Το μοντέλο αυτό διευκολύνεται από τη νομοθεσία των τελευταίων χρόνων, αλλά και τις καθιερωμένες πρακτικές που εφαρμόζονται από τις κυβερνήσεις αλλά και την τοπική αυτοδιοίκηση στο όνομα της διευκόλυνσης των επενδύσεων και της επιτάχυνσης των έργων. Αναπτύξεις με ειδικά καθεστώτα, επενδύσεις fast track, δωρεές ευεργετών αντί για δημόσιες δαπάνες, συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα και πολλές άλλες πάλαι ποτέ καινοτομίες αποτελούν σήμερα συνήθη πρακτική. Πολλές από αυτές τις καινοτομίες εγκαινιάστηκαν στο πλαίσιο του «εθνικού στόχου» και του «οικονομικού θαύματος» των ολυμπιακών αγώνων, που άφησαν βαθύ τραύμα στον αστικό και περιαστικό χώρο και ταυτόχρονα συνέβαλαν στη μετέπειτα οικονομική κατάρρευση. Άλλες επιβλήθηκαν με το μνημονιακό πλαίσιο το οποίο φιλοδοξούσε να βγάλει τον ελληνικό καπιταλισμό από την κρίση του, ενισχύοντας με κάθε μέσο την πληγωμένη ιδιωτική κερδοφορία, αλλά και να διαμορφώσει έναν επιτηρούμενο και καταπιεστικό αστικό χώρο, με την ελπίδα ότι αυτό θα μπορέσει στο μέλλον να αποτρέψει τις εργατικές και κοινωνικές εκρήξεις που τόσο τρόμαξαν τα επιτελεία της άρχουσας τάξης κατά τα πρώτα χρόνια της κρίσης.

Αυτό το μοντέλο αστικού χώρου υπηρετεί και η σχεδιαζόμενη ανάπλαση του λόφου του Στρέφη, συνολικής έκτασης 40,5 στρεμμάτων, πίσω από το πέπλο της ευγενούς δωρεάς μια ιδιωτικής εταιρείας και των εξαγγελιών για ήπια και φιλική προς το περιβάλλον παρέμβαση. Με τις ψήφους της παράταξης Μπακογιάννη (ΝΔ), του χρυσαυγίτη δημοτικού συμβούλου και ενός συμβούλου της παράταξης Γερουλάνου (ΚΙΝΑΛ), εγκρίθηκε πρόσφατα από το Δημοτικό Συμβούλιο Αθήνας η πρόταση της εταιρείας Prodea Investments να «υιοθετήσεις» τον λόφο του Στρέφη και να συμπράξει, με τον Δήμο Αθηναίων για τις εργασίες συντήρησης και αναβάθμισής του.

Το ποια είναι η Prodea είναι αρκετά γνωστό, και η εμπλοκή της μόνο θετική διάθεση δεν προκαλεί. Η ίδια αυτοδιαφημίζεται ως η μεγαλύτερη εταιρεία επενδύσεων real estate στην Ελλάδα, η οποία ασχολείται με εμπορικά ακίνητα. Σήμερα έχει επισήμως στο χαρτοφυλάκιό της περίπου 350 ακίνητα στην Ελλάδα, την Κύπρο, την Ιταλία και τη Ρουμανία. Η αξία του χαρτοφυλακίου της υπολογίζεται περίπου σε 2 δισεκατομμύρια ευρώ, ενώ τα κέρδη που ανακοίνωσε η εταιρεία κατά το 2019 ήταν 300 εκατομμύρια ευρώ – είναι σαφές, επομένως, ότι η συνεισφορά που διατίθεται να έχει στο έργο της ανάπλασης (1 εκατομμύριο ευρώ πλέον ΦΠΑ) είναι για την εταιρεία ένα εντελώς ασήμαντο έσοδο, ότι θα ήταν ας πούμε ένα 50ευρώ για κάποιον συνταξιούχο του δημοσίου ή 30 ευρώ για κάποιον εργαζόμενο με τον βασικό μισθό.

Η Prodea αποτελεί προϊόν συγχώνευσης και, μετέπειτα, μετονομασίας των Ανώνυμων Εταιρειών Επενδύσεων σε Ακίνητη Περιουσία MIG και Εθνική Πανγαία. Η πρώτη ανήκε στον διαβόητο όμιλο Βγενόπουλου, που εμπλεκόταν στα σκάνδαλα της χαριστικής πώλησης του ΟΤΕ, του Βατοπεδίου και της πτώχευσης της MARFIN λόγω μετοχοδανείων. Η δεύτερη υπήρξε θυγατρική της Εθνικής Τράπεζας, με χαρτοφυλάκιο 241 ακινήτων, το πλειοψηφικό πακέτο της οποίας μεταβιβάστηκε σε σκανδαλώδη τιμή και χωρίς διεθνή ανταγωνισμό στο fund Invel Real Estate. Το fund αγόρασε το πακέτο με δάνειο από την ίδια την τράπεζα, με χαριστικό επιτόκιο κάτω του 3%. Κατά τα πρώτα μνημονιακά χρόνια, μάλιστα, η Εθνική Πανγαία είχε εμπλακεί, μαζί με άλλες ΑΕΕΑΠ, στο σκάνδαλο της πώλησης και επαναμίσθωσης (sale and lease back) 28 ακινήτων του ΤΑΙΠΕΔ, τα οποία πουλήθηκαν στις εταιρείες υποτιμημένα και ενοικιάστηκαν ξανά στο δημόσιο υπερτιμημένα, με αποτέλεσμα εκτιμώμενες απώλειες για το δημόσιο άνω των 580 εκατομμυρίων ευρώ – για την υπόθεση αυτή, άλλωστε, σχηματίστηκε δικογραφία εναντίον 6 μελών του συμβουλίου εμπειρογνωμόνων και 3 μελών του ΔΣ του ΤΑΙΠΕΔ. Με τέτοια φήμη, δεν αποτελεί έκπληξη ότι η εταιρεία αποφάσισε να μετονομαστεί.

Στην περίπτωση του Στρέφη, η Prodea δηλώνει ότι προτίθεται «να καλύψει τα κόστη για τις απαιτούμενες επεμβάσεις αρχιτεκτονικής τοπίου, ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις, επεμβάσεις προστασίας φυσικού περιβάλλοντος, γεωτεχνικές επεμβάσεις, στατικές ενισχύσεις υφιστάμενων κτιρίων και αποκατάσταση ορόφου και κελύφους φυλακίου και σύνταξη τοπογραφικού διαγράμματος, καταβάλλοντας μέρος της απαιτούμενης συνολικής δαπάνης μέχρι του ποσού του ενός εκατομμυρίου Ευρώ (πλέον αναλογούντος ΦΠΑ)». Με δέλεαρ το 1 εκατομμύριο, επιβάλλει με αδιανόητο θράσος όρους που δεσμεύουν τον Δήμο Αθηναίων στα πάντα: «Για την επιτυχή ολοκλήρωση των εργασιών, απαιτείται η ενεργός σύμπραξη του Δήμου Αθηναίων, ο οποίος θα πρέπει να μεριμνήσει για την αδειοδότησή τους, για τον συντονισμό των αρμόδιων υπηρεσιών του που θα εμπλακούν στην εκτέλεση των εργασιών, καθώς επίσης και για τη χρηματοδότηση και εκτέλεση των υπολειπόμενων κατασκευαστικών εργασιών, που θα απαιτηθούν για την ολοκλήρωσή των εργασιών». Ο Δήμος υποχρεούται πρώτα απ’ όλα να χρηματοδοτήσει ένα μέρος του έργου, κι εφόσον το συνολικό κόστος του έργου εξαρτάται από τις μελέτες της Prodea, το τελικό κόστος για τον Δήμο είναι προς το παρόν άγνωστο, και δεν αποκλείεται καθόλου να υπερβεί το κόστος που θα είχε μια απλή συντήρηση με ίδιους πόρους. Η Prodea καθορίζει το αντικείμενο και τις προδιαγραφές των μελετών, τα παραδοτέα και το χρονοδιάγραμμα του έργου, και ο Δήμος οφείλει να συμμορφωθεί. Οι δε μελετητές έχουν ήδη επιλεγεί από την εταιρεία:

• «ΔΟΞΙΑΔΗΣ (+) ΠΛΑΣ ΕΠΕ», Μελετητής του Αρχιτεκτονικού Τοπίου και Συντονιστής των Μελετητών.
• «LDK ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ Α.Ε.», Μελετητής των Η/Μ
• «ΧΑΡΗΣ Π. ΛΑΜΑΡΗΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΙΚΕ» Μελετητής των Στατικών και Γεωτεχνικών
• «ΥΛΗ – Διαχείριση και Προστασία Περιβάλλοντος», Μελετητής των Περιβαλλοντικών.

Ο Δήμος υποχρεούται ακόμα να εγκρίνει κάθε στάδιο του έργου σε εξαιρετικά ασφυκτικά χρονικά πλαίσια – ενδεικτικά η προμελέτη, η οριστική μελέτη, οι μελέτες εφαρμογής και τα τεύχη δημοπράτησης θα πρέπει να εγκριθούν εντός 5 εργάσιμων ημερών. Είναι προφανές, επομένως, ότι η υπόσχεση του Μπακογιάννη ότι «δεν θα μπει ούτε μια πέτρα, δεν θα σκαφτεί ούτε μια τρύπα» χωρίς την έγκριση του Δημοτικού Συμβουλίου είναι κενό γράμμα. Οι προθέσεις άλλωστε φάνηκαν εξαρχής, καθώς Δημοτική Επιτροπή Διαβούλευσης δεν συστάθηκε ποτέ. Αν, όμως, ο Δήμος δεν έχει ουσιαστικό λόγο για το τι έργο θα γίνει στον λόφο του Στρέφη, έχει την πλήρη ευθύνη για την υλοποίησή του: «Η Εταιρεία ουδεμία ευθύνη θα φέρει για την εμπρόθεσμη ολοκλήρωση του έργου και τυχόν ελαττώματα αυτού, δεδομένου ότι απαιτείται η σύμπραξη του Δήμου σε κάθε στάδιό του και όλα τα παραδοτέα θα ελεγχθούν και θα παραληφθούν από την Επιτροπή Παραλαβής του Δήμου, ο οποίος θα φέρει και τη συνολική ευθύνη για την εκτέλεση, εμπρόθεσμη ολοκλήρωση και οριστική παραλαβή του έργου».

Στο σχεδιαστικό της μέρος, η πρόταση της Prodea είναι προς το παρόν εντελώς ασαφής. Η πρόταση περιλαμβάνει μια αόριστη περιγραφή, φαινομενικά ήπια και προφανώς προσαρμοσμένη στο να καθησυχάσει εκ των προτέρων τις αντιδράσεις, το τελικό αποτέλεσμα όμως είναι απολύτως στο χέρι της εταιρείας. Πάντως, ο χώρος που περιγράφεται δεν πρόκειται να έχει σχέση με τον ελεύθερο δημόσιο χώρο που υπήρχε μέχρι σήμερα, πράγμα που γίνεται σαφές από την πρόβλεψη για περίφραξη, πύλες εισόδου και κλειστό κύκλωμα παρακολούθησης. Στην πρόταση, άλλωστε, γίνεται σαφής αναφορά στην υποχρέωση του Δήμου να εξασφαλίσει την αστυνόμευση και φύλαξη του χώρου κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του έργου.

Η έμφαση αυτή στην ασφάλεια δεν είναι τυχαία. Η ανάπλαση προετοιμαζόταν συστηματικά με δημοσιεύματα που ελεεινολογούσαν για την κατάσταση του λόφου στοχοποιώντας κοινωνικές ομάδες που έχουν παρουσία στον χώρο: τοξικοεξαρτημένους, άστεγους, άγρια νεολαία, «βανδάλους» που κάνουν γκράφιτι. Ενεργοποιούνταν κοινωνικά αντανακλαστικά για να προετοιμαστεί το έδαφος για την κοινωνική αποστείρωση του λόφου. Δεν είναι τυχαίο ότι οι έλεγχοι και τα πρόστιμα στην καραντίνα στον λόφο είναι καθημερινό φαινόμενο, με ξεκάθαρο εκδικητικό και κατασταλτικό χαρακτήρα, όπως συμβαίνει επίσης στην πλατεία Εξαρχείων και γενικά στη γειτονιά που έχει συκοφαντηθεί ως υποτιθέμενο άβατο ανομίας, ακριβώς επειδή είναι μια γειτονιά πολιτικής αμφισβήτησης και κινηματικής δραστηριότητας.

Για την εξάρτηση και την έλλειψη στέγης δεν φταίει η διαμόρφωση του λόφου, αλλά το κοινωνικό σύστημα της εκμετάλλευσης, της καταπίεσης και της αλλοτρίωσης, που έγινε ακόμα πιο άγριο μέσα στην κρίση του. Για την εγκατάλειψη των υποδομών, της καθαριότητας και της προστασίας του λόφου δεν φταίνε ούτε οι εξαρτημένοι, ούτε η άστεγοι, ούτε καμία άγρια νεολαία, φταίει αποκλειστικά και μόνο ο ίδιος ο Δήμος. Η δε νεολαία θα «αγριεύει» όλο και περισσότερο, όσο καταδικάζεται στον αυταρχισμό, την επισφάλεια και την ανέχεια, όσους λόφους κι αν περιφράξει το κράτος, όσες κάμερες κι αν βάλει.

Για ποιο λόγο δίνει το 1 εκατομμύριο η Prodea; Πιθανώς να έχει συμφέροντα από μια πιθανή αναβάθμιση και άνοδο των τιμών γης στην περιοχή. Πιθανώς για λόγους διαφήμισης. Πιθανώς για λόγους αύξησης της πολίτικής της επιρροής. Πιθανώς για όλους αυτούς, και για άλλους ιδιοτελείς λόγους – γιατί κανένας δεν πιστεύει στα σοβαρά στην «κοινωνική ευθύνη» των εταιρειών.

Πέραν όμως του ότι προφανώς κάποιο λάκκο έχει η φάβα και του ότι εύλογα φοβάται κανείς τους Δαναούς, ακόμα κι όταν φέρνουν δώρα, υπάρχει ένα πιο θεμελιώδες ζήτημα που αφορά τον ίδιο τον μηχανισμό ανάπτυξης του δημόσιου χώρου μέσω δωρεών, ανεξαρτήτως του αν προκύπτει άμεσο κέρδος για κάποιον. Αυτόν τον μηχανισμό υπηρετεί το πρόγραμμα «Υιοθέτησε την πόλη σου» του Δήμου Αθηναίων, το οποίο προσκαλεί ιδιώτες και επιχειρήσεις να αναλάβουν την ανάπλαση στοιχείων αστικού εξοπλισμού, υποδομών ή ολόκληρων περιοχών. Από τη μικροκλίμακα μιας φύτευσης, μέχρι το μεγαλύτερο μέχρι τώρα έργο που εντάσσεται στο πρόγραμμα, τον λόφο του Στρέφη, ο Δήμος αναπαράγει την λογική που είδαμε σε μεγακλίμακα σε έργα όπως η λυρική στον πρώην ιππόδρομο στο παραλιακό μέτωπο (ίδρυμα Νιάρχου) ή η – ατυχήσασα τελικά – ανάπλαση της Πανεπιστημίου (Rethink Athens – Ίδρυμα Ωνάση). Με το πρότυπο αυτό, ο δημόσιος χώρος, ακόμα κι όταν παραμένει δημόσιος, διαμορφώνεται με τα κριτήρια που επιβάλλουν ιδιώτες «ευεργέτες», και η δημόσια χρηματοδότηση δεσμεύεται σε κατευθύνσεις τις οποίες καθορίζουν οι ιδιώτες αυτοί.

Από την πλευρά τους, οι Δήμοι και το κράτος, αξιοποιούν το πρόσχημα των δωρεών για να παρακάμψουν τις κοινωνικές και πολιτικές αντιδράσεις στην αναδιοργάνωση του δημόσιου χώρου και για να αποφύγουν τις προβλεπόμενες διαδικασίες του σχεδιασμού, που είναι πολλές φορές χρονοβόρες και υπόκεινται – θεωρητικά τουλάχιστον – σε μεγαλύτερο κοινωνικό έλεγχο. Η έμφαση στην ασφάλεια και στα προοπτικά οικονομικά οφέλη της ανάπλασης του λόφου του Στρέφη δεν αφήνουν, άλλωστε, αμφιβολία για το ποιες είναι οι προθέσεις του Δήμου: από τη μια η κοινωνική και πολιτική αποστείρωση του δημόσιου χώρου, από την άλλη η αύξηση των τιμών γης και επενδυτικές ευκαιρίες για επενδυτές του real estate, του τουρισμού κλπ – ότι ακριβώς δηλαδή προσπάθησε να κάνει και ο Μεγάλος Περίπατος.

Αντί για την ανάπλαση της Prodea, ο λόφος θα μπορούσε να συντηρηθεί και να αποκατασταθεί με μια δαπάνη χαμηλού κόστους και με μεθόδους που σέβονται τη φυσιογνωμία και τον δημόσιο χαρακτήρα του. Έναν τέτοιο αξιοπρεπή, δημόσιο και ανοιχτό δημόσιο χώρο διεκδικούν οι συλλογικότητες των κατοίκων και εργαζομένων στα Εξάρχεια. Σε αυτό τον αγώνα τασσόμαστε κι εμείς.

Ο λόφος ενηλικιώθηκε πριν 85 χρόνια, όταν εγκατέλειψε την οικογένεια Στρέφη και από λατομείο έγινε πάρκο. Δεν χρειάζεται υιοθεσία από μια κερδοσκοπική εταιρεία που αλλάζει όνομα κάθε 2-3 χρόνια.