Αντώνης Βαρκάς, Κωνσταντίνος Κομηνέας & Χάρης Μερτής

Η παρούσα διπλωματική εργσία παρουσιάστηκε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ τον Οκτώβριο του 2015, με επιβλέποντα καθηγητή τον Σταύρο Σταυρίδη και σύμβουλο καθηγητή τον Παναγιώτη Βασιλάτο.

Στόχος της διπλωματικής αυτής εργασίας είναι η δημιουργία ενός μοντέλου κοινωνικής κατοικίας, μέσα σε ανενεργά βιομηχανικά κελύφη, εντοπισμένα στην Αθήνα και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή γύρω από την οδό Πειραιώς.

Αρχικά, αναλύεται η αντίφαση της κρίσης στέγης που είναι εμφανής στην πόλη, δηλαδή η ανάγκη στέγασης από μεγάλο μέρος του πληθυσμού, σε συνδυασμό με την ύπαρξη μεγάλου κτιριακού αποθέματος χωρίς χρήση. Στη συνέχεια ορίζεται ο βασικός στόχος, δηλαδή η στέγαση με τη μορφή κοινωνικής κατοικίας, των κοινωνικών στρωμάτων που αντιμετωπίζουν πρόβλημα στέγης. Επιλέγεται συγκεκριμένος τύπος βιομηχανικών κελυφών, έναντι των υπολοίπων κατηγοριών διαθέσιμων κτιρίων, με βάση τα χαρακτηριστικά τους, θεωρώντας ότι σε αυτά μπορεί να ενταχθεί η κοινότητα που θέλουμε να δημιουργήσουμε. Αναλύονται παραδείγματα κοινωνικής κατοικίας από την Ελλάδα και το εξωτερικό, υπό το πρίσμα της σχέσης δημόσιου- ιδιωτικού χώρου,  η διαπραγμάτευση της οποίας καθορίζει και το δικό μας σενάριο κατοίκησης όπως και τις βασικές συνθετικές μας αρχές.

Το “κτίριο – κοινότητα” που επιδιώκουμε να φτιάξουμε, θέτει σε προτεραιότητα τη συλλογική ζωή στο κέλυφος και άρα τους κοινόχρηστους χώρους έναντι των ιδιωτικών, που ακολουθούν τη λογική του ελάχιστου. Ανάμεσα στα δυο δεν υπάρχουν σκληρά όρια, αλλά επιχειρείται μια ομαλή διαβάθμιση από το δημόσιο στο ιδιωτικό, με ενδιάμεσα επίπεδα και φίλτρα. Η ζωή στο κέλυφος οργανώνεται σε υποενότητες κατοικιών, γύρω από επιμέρους κοινόχρηστους πυρήνες και δίνεται η δυνατότητα επέκτασης των μονάδων κατοικίας με βάση τις ανάγκες των κατοίκων.

α1 στεγαστική κρίση και κτιριακό απόθεμα

Η “κρίση” της κατοικίας:

Στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας και ιδιαίτερα στην Αθήνα το πρόβλημα της μη δυνατότητας ενός κρίσιμου τμήματος του πληθυσμού να κατοικεί με αξιοπρεπείς συνθήκες και χωρίς την ανασφάλεια πως αυτές θα απολεσθούν, παρουσιάζεται με διαφορετικές μορφές, όπως:

• η αδυναμία κάλυψης οικονομικών υποχρεώσεων για τη συντήρηση κατοικίας
• η ύπαρξη κατοικιών με μεγάλο αριθμό ατόμων
• η στενότητα χώρου στις κατοικίες
• οι εξώσεις
• η απώλεια μοναδικής κατοικίας και οι πλειστηριασμοί
• οι άστεγοι

Αναγκαία η στέγαση μέρους του πληθυσμού, με μια μορφή κοινωνικής κατοικίας, καθώς η πρόσβαση στην κατοικία είναι δικαίωμα και όχι επιλογή.

Με τον όρο κοινωνική κατοικία ερμηνεύουμε την κατοικία ως κοινωνικό αγαθό που το κράτος επιχειρεί να εξασφαλίσει σε κατηγορίες πληθυσμού που δεν μπορούν να το αποκτήσουν χωρίς στήριξη.

Συζητώντας όμως για το δικαίωμα στην κατοικία, δεν μπορούμε να αναφερόμαστε απλώς στο δικαίωμα για «ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι μας», αλλά να μπορούμε να ζούμε αξιοπρεπώς μέσα στο σπίτι μας, χωρίς δηλαδή να αφήνουμε το «δικαίωμα στην κατοίκηση». Ο σχεδιασμός κοινωνικής κατοικίας, μιας και αναφέρεται σε ένα μεγαλύτερο του νοικοκυριού σύνολο κατοίκων, αποτελεί μια καλή αφορμή προκειμένου να προσεγγίσουμε και αυτό το ζήτημα. Ίσως η πιο βασική παράμετρος μελέτης σχεδιασμού κοινωνικής κατοικίας είναι ο επαναπροσδιορισμός της «κατοίκησης».

Το κτιριακό απόθεμα:

Στον αντίποδα της στεγαστικής κρίσης, παρατηρείται μεγάλη προσφορά ανενεργού κτιριακού δυναμικού, που όμως δεν
είναι προσβάσιμο από αυτούς που το χρειάζονται.

Εκτός από τις κενές κατοικίες, υπάρχουν και πολλά άλλα κτίρια, μεγάλου μεγέθους που παραμένουν κενά. Πρόκειται για δημόσια ή ιδιωτικά κτίρια γραφείων, ξενοδοχείων ή άλλων χρήσεων, τα οποία για να αξιοποιηθούν ως κατοικία, απαιτούν μεγαλύτερες παρεμβάσεις.

Έχοντας υπόψιν αυτά, είναι σημαντικό να δούμε πώς οι όποιες πολιτικές για τη δημιουργία κοινωνικής κατοικίας μπορούν να βασιστούν στην αξιοποίηση του υφιστάμενου κτιριακού αποθέματος.

3 κατηγορίες διαθέσιμων κτιρίων:

δημόσιοι χώροι

• πιο εύκολο –θεωρητικά- καθεστώς αξιοποίησης
• πιο μεγάλες παρεμβάσεις για χρήση ως κατοικία
• μικροί και μεγάλοι χώροι

μικροί ιδιωτικοί χώροι – κατοικίες

• νομοθετικές δυσκολίες
• πολυϊδιοκτησία

διάσπαρτοι και μικροί χώροι

• μόνο περιπτωσιακή αξιοποίηση
• εύκολη η άμεση αξιοποίηση για κατοικία

μεγάλοι ιδιωτικοί χώροι

• νομοθετικές δυσκολίες
• λιγότεροι ιδιοκτήτες για μεγαλύτερους χώρους
• πιο μεγάλες παρεμβάσεις για χρήση ως κατοικία
• σε περιοχές υποβαθμισμένες ή «απονεκρωμένες» χωροθέτηση κατοικίας σε συνδυασμό με άλλες υποδομές, θα μπορούσε -υπό όρους- να συντελέσει στη βελτίωσή τους

α2 σχέση δημόσιου – ιδιωτικού και κοινωνική κατοικία

Δημόσιο και Ιδιωτικό: άκρα ενός εννοιολογικού φάσματος με πολλές ενδιάμεσες αποχρώσεις.

Ενδιάμεσοι Χώροι: χώροι μεσολάβησης, χώροι στους οποίους η σχέση δημόσιου – ιδιωτικού μορφοποιείται αλλά και καθίσταται ταυτόχρονα ανοικτή.

Η αλληλεξάρτηση του δημόσιου με το ιδιωτικό συχνά εκφράζεται ως ένα δυναμικό δίπολο, που εξελίσσεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες και διεκδικήσεις της εκάστοτε περιόδου. Ιδιαίτερα όταν μέσω αυτού του διπόλου εξετάζονται ζητήματα του χώρου, περιορίζεται η δυνατότητα για ανάλυση και κατανόηση των ενδιάμεσων επικρατειών που δεν έχουν απαράιτητα δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα. [Σταυρίδης, Κουτρολίκου κ.ά., 2009]

Η ζωή στο χώρο της κατοικίας εκδηλώνεται ως μια σειρά από χωρικές και χρονικές συσχετίσεις, ως μια σειρά από διαπραγματεύσεις ορίων, από πρακτικές συμβολικής ή πραγματικής οικειοποίησης χώρων σε συμφωνία, ανεξάρτητα ή και σε αντίθεση με το ιδιοκτησιακό καθεστώς τους.
[Σταυρίδης, Κουτρολίκου κ.ά., 2009]

α3 η επιλογή των βιομηχανικών κελυφών

“η βιομηχανική κληρονομιά αποτελείται από τα κατάλοιπα του βιομηχανικού πολιτισμού τα οποία μετέχουν ιστορικής, τεχνολογικής, κοινωνικής, επιστημονικής και αρχιτεκτονικής αξίας. Αυτά τα υπολείμματα αποτελούνται από κτίρια και μηχανήματα, εργαστήρια, μύλους και εργοστάσια, ορυχεία και εγκαταστάσεις για την επεξεργασία και τη διύλιση, αποθήκες και καταστήματα, χώρους όπου η παραγόμενη ενέργεια μεταδίδεται και χρησιμοποιείται, μεταφορές και υποδομές, καθώς και χώρους που χρησιμοποιούνται για κοινωνικές δραστηριότητες που σχετίζονται με τη βιομηχανία, όπως η στέγαση, η θρησκευτική λατρεία ή η εκπαίδευση” [Nizhny Tagil, TICCIH]

Στην Ελλάδα η κρίση διαρθρωτικού χαρακτήρα στη βιομηχανική παραγωγή εμφανίζεται στα μέσα της δεκαετίας του ‘70 και οι συνέπειές της γίνονται ορατές μετά από μια δεκαετία περίπου. Αυτή η τάση, σε συνδυασμό με τη μετεγκατάσταση πολλών βιομηχανικών μονάδων σε μεγαλύτερη απόσταση από τα αστικά κέντρα, άφησε μεγάλο απόθεμα γης και εγκαταστάσεων σε κατάσταση ερήμωσης, στις περιοχές που παραδοσιακά συγκεντρωνόταν η βιομηχανική παραγωγή (Λαύριο, Πειραιώς, Ερμούπολη, κ.ά.).

Σύμφωνα και με τις διεθνείς τάσεις, παρατηρείται πολλά βιομηχανικά συγκροτήματα να παραλαμβάνουν νέες χρήσεις, ως μουσεία, χώροι πολιτισμού, έρευνας ή εκπαίδευσης. Η επανάχρηση των συγκροτημάτων αυτών, συχνά αποτελεί διακύβευμα, που μπορεί να προκαλέσει και συγκρούσεις, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούνται ως κέντρα διασκέδασης, εμπορικά κέντρα ή μετατρέπονται σε ακριβά διαμερίσματα, ως απόρροια της τάσης εξευγενισμού.

Επιλέγουμε βιομηχανικά κελύφη για τη χρήση κοινωνικής κατοικίας, καθώς αυτά δίνουν μεγαλύτερες δυνατότητες στο σχεδιασμό -μη επείγουσας, μόνιμης- κοινωνικής κατοικία. Επίσης συγκεντρώνονται σε περιοχές με χαμηλή αξία γης, που όμως χρειάζονται ρυθμίσεις, με στόχο την αναβάθμισή τους με όρους βιωσιμότητας, γεγονός που συνεπάγεται και τη χωροθέτηση χρήσεων κατοικίας. Ταυτόχρονα, τα επιλέγουμε προκειμένου να διερευνήσουμε μια εναλλακτική πρόταση αξιοποίησης αυτού του είδους των κελυφών.

α4 σενάριο κατοίκησης

β1 η περιοχή καταγραφής

β2 καταγραφή και τυπολόγηση

Πεδίο Καταγραφής:

εκατέρωθεν της Πειραιώς [τμήμα από οδό Χαμοστέρνας μέχρι τις παρυφές του Δήμου Πειραιά]

Κτίρια που επιλέγεται να καταγραφούν:

βιομηχανικά – βιοτεχνικά που δεν χρησιμοποιούνται ή τείνουν να χάσουν την αρχική τους χρήση

Μεθοδολογία Καταγραφής:

επιτόπια έρευνα με φωτογραφική τεκμηρίωση και συλλογή στοιχείων [όγκος, διάταξη, κατασκευαστικό σύστημα, εκτίμηση χρονολογίας κατασκευής]

αξιοποίηση δευτερογενών πηγών ως προς την τεκμηρίωση για το ιδιοκτησιακό καθεστώς και το θεσμικό πλαίσιο προστασίας

Κτίρια ή Συγκροτήματα που Καταγράφηκαν: 105

Τυπολόγηση:

με κριτήριο την ενιαιότητα του χώρου εντός του κελύφους

Τύπος Α

• μεγάλη επιφάνεια και ύψος (5 -10 μέτρων)
• ελεύθερη κάτοψη και ενιαίο χώρο στο εσωτερικό, χωρίς ενδιάμεσες στάθμες.
• στέγαση από μεταλλική αμφικλινή στέγη είτε από δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα.
• μεγάλη ελεύθερία στο σχεδιασμό και την ένταξη νέων χρήσεων.

Κελύφη τύπου Α που καταγράφηκαν: 19 [με την αφαίρεση όσων έχουν Φ.Ο. από λιθοδομή]

Τύπος Β

• δεν έχουν ενιαίο χώρο στο εσωτερικό.
• συνήθως πολυόροφα, με ύψος ορόφου 3-4 μέτρων
• ενδιάμεσα χωρίσματα (κυρίαρχα δομικό σύστημα αλλά και τοίχους πλήρωσης)
• ευκολία στη διαμόρφωση ανά όροφο (διαμερισματοποίηση)
• δυσκολία στην καθ’ ύψος διαμόρφωση.

Κελύφη τύπου Β που καταγράφηκαν: 68

*τα υπόλοιπα κελύφη δεν εντάσσονται σε κάποια απο τις παραπάνω τυπολογίες

β3 επιλογή τύπου – κελύφους

μεγάλος ενιαίος εσωτερικός χώρος χωρίς εμόδια και ενιαία στέγη

• δυνατότητα λειτουργίας ενός συνόλου κατοίκων ως “κοινότητα που ζει κάτω από την ίδια στέγη”
• δυνατότητα διαμόρφωσης της νέας χρήσης χωρίς μεγάλους περιορισμούς

μοναδικό εμπόδιο στις μακρές όψεις τα υποστηλώματα

• δυνατότητα εκτόνωσης – επεκτασιμότητας κτιρίου προς όλες τις κατευθύνσεις
• διαμπερότητα κινήσεων

φέροντας οργανισμός σε καλή κατάσταση

• εξοικονόμηση πόρων με τη δυνατότητα αξιοποίησής τους σε ενδεχόμενο νέο σύστημα

γ1 συνθετικές αρχές

ελεύθερες συγκεντρώσεις μονάδων κατοικίας με αναφορά σε μικρότερους κοινόχρηστους χώρους

• οι ελεύθεροι χώροι παράγονται ως το αρνητικό της ανάπτυξης των συγκεντρώσεων
• αδυναμία ανάδειξης της σχέσης κτίριο – κοινότητα

παρατακτική οργάνωση κατοικιών στις μακρές πλευρές με κεντρικούς κοινόχρηστους χώρους

• απουσία διαβάθμισης των κοιόχρηστων χώρων
• πιο πιθανή η αποξένωση

συνδυασμός επιμέρους κοινόχρηστων χώρων με
μεγαλύτερους κεντρικούς

απο 1. επιμέρους συγκεντρώσεις μονάδων (υποενότητες)

απο 2. κεντρικός ενιαίος κοινόχρηστος χώρος με αναφορά σε όλο το κέλυφος (διάδρομος-αυλή)

• ομαλή διαβάθμιση απο το δημόσιο στο ιδιωτικό (3 επίπεδα μετάβασης)
• προτεραιότητα στους κοινόχρηστους χώρους
• λογική ελάχιστου στην ανάπτυξη των ιδιωτικών

οργάνωση μονάδων κατοικίας γύρω από κοινόχρηστους πυρήνες

• μεταβατικοί χώροι ανάμεσα στον κοινόχρηστο πυρήνα και τους ιδιωτικούς χώρους της μονάδας
• λογική μεταβολών στις μονάδες κατοικίας με βάση τις αλλαγές των αναγκών
• επεκτάσεις- συρρικνώσεις
• ευελιξία των ορίων μέσα στη μονάδα
  -μεταξύ των μονάδων
  -μεταξύ μονάδας – κοινόχρηστου

γ2 κατασκευαστικό σύστημα

Κατασκευαστική λογική παρέμβασης στα υπάρχον κέλυφος

διατήρηση

• δομικού σκελετού από οπλισμένο σκυρόδεμα (υποστυλώματα – περιμετρικές δοκοί)
• μεταλλικών ζευκτών στήριξης στέγης

απομάκρυνση στοιχείων πλήρωσης (όπου υπάρχουν)

ενισχύσεις – αποκατάσταση (όπου είναι αναγκαίο)

εισαγωγή νέου μεταλλικού σκελετού(υποστυλώματα – δοκοί – πλάκες)

σύνδεση με τον υπάρχοντα σκελετό

νέα διαχωριστικά – ελαφρά στοιχεία πλήρωσης

γ3 κατόψεις – όψεις – τυπολογίες μονάδων

γ4 κατασκευαστικές λεπτομέρειες

γ5 όψεις της κατοίκησης