Πόσο φιλικός προς το περιβάλλον είναι ο ΚΕΝΑΚ;

ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΟ 11ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

Ελένη Βαφειάδου – Αγγελική Ζαχαριά

Ο νέος Κανονισμός ΕΝεργειακής Απόδοσης των Κτιρίων (ΚΕΝΑΚ) διαφημίστηκε από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ ως μέτρο προστασίας του περιβάλλοντος. Η μελέτη ενεργειακής απόδοσης που υποχρεωτικά θα συνοδεύει πλέον όλα τα κτίρια θεωρητικά θα οδηγήσει σε χαμηλή κατανάλωση ενέργειας και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, δηλαδή σε προστασία του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την εξοικονόμηση χρημάτων για τους κατοίκους. Στην πραγματικότητα ο ΚΕΝΑΚ αποδεικνύεται απόλυτα προσαρμοσμένος στις ανάγκες της αγοράς και ελάχιστα προσαρμοσμένος στις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού και στην σύγχρονη πολυπαραγοντική επιστημονική προσέγγιση του προβλήματος της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων. Εφαρμόζοντας ένα σύστημα αξιολόγησης που κατατάσσει τα κτίρια σε ενεργειακές κατηγορίες ο ΚΕΝΑΚ πριμοδοτεί υπερβολικά ότι φέρνει κέρδος στις εταιρείες οικοδομικών υλικών και ηλεκτρομηχανολογικού εξοπλισμού (κουφώματα, μονωτικά υλικά, λέβητες κα) και ελάχιστα έως καθόλου παράγοντες που μπορεί να έχουν μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα αλλά δεν αποφέρουν άμεσα κέρδος όπως τα ανοίγματα, η φύτευση, ο προσανατολισμός του κτιρίου κα. Τα αποτελέσματα μπορεί να είναι έως και τραγελαφικά, αναδεικνύοντας την ουσία του πολιτικού περιεχομένου της λεγόμενης «πράσινης ανάπτυξης».

Καταρχάς επισημαίνουμε ότι είναι η πρώτη φορά που το συνέδριο συνδιοργανώνεται από ιδιωτικές εταιρίες και που επιχειρήθηκε η υποχρεωτική επιβολή αντιτίμου και μάλιστα υπέρογκου για την είσοδο, με αποτέλεσμα αυτό το παζάρι που στήθηκε ακριβώς έξω από τις αίθουσες. Ειδικά κάτω από τις σημερινές συνθήκες υποαπασχόλησης και ανεργίας μας κάνει να απορούμε για το κοινό στο οποίο θέλει να απευθυνθεί το συνέδριο αυτό.

Θεωρούμε επίσης απαράδεκτο αυτοί που ψήφισαν το μνημόνιο και πιο πρόσφατα την κατάργηση των ελάχιστων αμοιβών και ευθύνονται για την απορύθμιση των εργασιακών σχέσεων να γίνονται δεκτοί από το συνέδριο ως τιμώμενα πρόσωπα. Παρόλα αυτά θα πούμε αυτά που ετοιμάσαμε σε σχέση με τον νέο Κανονισμό ΕΝεργειακής Απόδοσης των Κτιρίων.

Ο ΚΕΝΑΚ δημιουργήθηκε στα πλαίσια της λεγόμενης «πράσινης ανάπτυξης». Πόσο φιλικός είναι όμως προς το περιβάλλον και τον αρχιτέκτονα, όπως και η ίδια η «πράσινη ανάπτυξη» άλλωστε;

Aπό το γράφημα κτιριακού όγκου είναι φανερή η μεγάλη σημασία του υπάρχοντος κτιριακού όγκου και της αναβάθμισης των παλιών κτιρίων (περίπου σαρακονταετίας) αφού αυτά τα κτίρια αποτελούν την πλειοψηφία του κτιριακού αποθέματος της Ελλάδας και υπάρχει συνεχής ζήτηση για κατοικία (Εικόνα 1). Όσο και αν υπάρχουν πρακτικά προβλήματα για την  βελτίωση τέτοιων παλιών και με πολλούς ιδιοκτήτες κτιρίων, όπως πχ η συνεννόηση των ενοίκων για κοινές πρακτικές,  μπορούν να δοθούν λύσεις μέσα από κίνητρα για συνολικότερες παρεμβάσεις (πχ διπλές όψεις, αξιοποίηση φωταγωγών, φυτεμένα δώματα, κλπ) αντί για ατομικές και ενδεχομένως λιγότερο αποτελεσματικές λύσεις τύπου αλλαγής κουφωμάτων.

Εικόνα 1

Η ενεργειακή και γενικότερα η περιβαλλοντική συμπεριφορά ενός κτιρίου καθορίζονται κατά κύριο λόγο από παραμέτρους που αφορούν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Δηλαδή τη θέση, τον προσανατολισμό, την γεωμετρία, την χωροθέτηση λειτουργιών, το μέγεθος και την κατανομή των ανοιγμάτων, τα υλικά, την ένταξη στο περιβάλλον κα

Η έμφαση σε μεμονωμένα στοιχεία όπως η επιδερμίδα του (με την εισαγωγή διπλών τζαμιών ή ενισχυμένης θερμομόνωσης κλπ) αποτελούν αποσπασματικές ενέργειες των οποίων τα αποτελέσματα είναι αμφίβολα σε σχέση με το περιβαλλοντικό ισοζύγιο.

Οι κατευθύνσεις του ΚΕΝΑΚ όμως κάθε άλλο παρά συμφωνούν με την παραπάνω αρχιτεκτονική προσέγγιση. Υπάρχουν μια σειρά από παράμετροι τις οποίες δε λαμβάνει υπόψη. Συγκεκριμένα:

Δε λαμβάνεται υπόψη ο προσανατολισμός. Προφανώς στα κέντρα των πόλεων όπου ο ιστός είναι πυκνός και το σύστημα συνεχές δεν υπάρχουν περιθώρια επιλογής προσανατολισμού. Σε νέους οικισμούς και μη αστικές περιοχές όμως δεν υπάρχει προτροπή για την αναζήτηση του βέλτιστου προσανατολισμού. Χαρακτηριστικό είναι πως ακόμα και αν περιστραφεί το ίδιο κτίριο κατά 180 μοίρες προς το Νότο η βελτίωσή του βάσει του λογισμικού του ΤΕΕ είναι απειροελάχιστη, τόσο που δεν καταφέρνει σε καμία περίπτωση να του αλλάξει κατηγορία.

Δε λαμβάνεται υπόψη η γεωμετρία, τα ανοίγματα και η χωροθέτηση των λειτουργιών του κτιρίου. Έχει ήδη ξεκινήσει μεγάλη συζήτηση σχετικά με την μεθοδολογία που ακολουθείται στον καθορισμό των κατηγοριών των κτιρίων. Ο ΚΕΝΑΚ χρησιμοποιώντας τη μέθοδο του κτιρίου αναφοράς συγκρίνει το υπό μελέτη κτίριο κάθε φορά με τον εαυτό του. Αυτό σημαίνει ότι η κατάταξη γίνεται με σύγκριση του ίδιου κάθε φορά κτιρίου και όχι με συσχέτισή του με απόλυτες τιμές. Το αποτέλεσμα είναι να έχουμε την ίδια κατάταξη του κτιρίου ανεξάρτητα από αλλαγή των παραπάνω μεταβλητών.

Οι λύσεις στις οποίες οδηγούνται σχετικά νέα οικήματα (πχ μέχρι δεκαετίας) θα προκαλέσουν απίστευτο σκουπιδαριό από ακριβά, με μεγάλη ενσωματωμένη ενέργεια υλικά. Δεν μπορεί να αποτελεί λοιπόν μέτρο φιλικό προς το περιβάλλον πχ η αλόγιστη αντικατάσταση κουφωμάτων (το αλουμίνιο, ενώ είναι ανακυκλώσιμο απαιτεί μεγάλο ποσό ενέργειας για την παραγωγή του).

Δεν υπάρχει κανένα κίνητρο για την επανάχρησιμοποίηση υλικών και την αύξηση του χρόνου ζωής τους. Αν και υπάρχουν παραδείγματα κάποιου είδους οργανωμένων αγορών ανακυκλωμένων ή «αγορών» ανταλλαγής υλικών η αντίστοιχη διεθνής εμπειρία δεν χρησιμοποιείται. Μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι προτρεπόμαστε σε έναν καταναλωτισμό με εξάντληση των φυσικών πόρων και αύξηση των απορριμμάτων.

Λαμβάνονται υπόψη μονό κάποιες από τις θερμοφυσικές ιδιότητες των υλικών (u-value, e-value) παραβλέποντας άλλα χαρακτηριστικά τους, όπως η ενσωματωμένη ενέργεια τους ή η έκλυση διοξειδίου του άνθρακα που απαιτήθηκε για την παραγωγή τους, που καθορίζουν πόσο φιλικό προς το περιβάλλον είναι το υλικό.

Δεν υπολογίζονται συστήματα σκίασης που έχουν καλύτερα αποτελέσματα (συντελεστής σκίασης sc) από ότι πχ τα «ενεργειακά» υαλοστάσια (στο κυνήγι του πόντου θα αναγκαστούμε να προτείνουμε την εγκατάσταση πχ μεταλλικών περσίδων για σκίαση, ακόμα κι αν το οικόπεδο είναι πευκόφυτο, απλά επειδή η φύτευση δεν λαμβάνεται με κανένα τρόπο υπόψη στους υπολογισμούς). Τα εσωτερικά σκίαστρα (κουρτίνες, περσίδες) των ανοιγμάτων και τα εξωτερικά παραθυρόφυλλα, τα οποία δε θεωρούνται σταθερά σκίαστρα, δε λαμβάνονται υπόψη. (Εικόνα 2)

Εικόνα 2

Τέλος, δε λαμβάνεται υπόψη το μικροκλίμα, καθώς κατά τον υπολογισμό δε μπορούμε ένα εισάγουμε τα αντίστοιχα στοιχεία (υγρό στοιχείο, πράσινο, φαινόμενο θερμικής αστικής νησίδας, τοπικοί άνεμοι κτλ).

Παρόλα αυτά αν κανείς διαβάσει το κείμενο του νόμου θα διαπιστώσει ότι υπάρχει κάποιος προβληματισμός που μοιάζει ειλικρινής. Συγκεκριμένα ο ΚΕΝΑΚ μιλάει για:

1. κατάλληλη χωροθέτηση και προσανατολισμό του κτιρίου για τη μέγιστη αξιοποίηση των τοπικών κλιματικών συνθηκών.
2. διαμόρφωση περιβάλλοντα χώρου βελτίωση του μικροκλίματος.
3. κατάλληλο σχεδιασμό και χωροθέτηση των ανοιγμάτων ανά προσανατολισμό ανάλογα με τις απαιτήσεις ηλιασμού, φυσικού φωτισμού και αερισμού.
4. χωροθέτηση των λειτουργιών ανάλογα με τη χρήση και τις απαιτήσεις άνεσης (θερμικές, φυσικού αερισμού και φωτισμού).
5. ενσωμάτωση τουλάχιστον ενός εκ των παθητικών ηλιακών συστημάτων (ΠΗΣ), όπως: άμεσου ηλιακού κέρδους (νότια ανοίγματα), τοίχος μάζας, τοίχος trombe, ηλιακός χώρος (θερμοκήπιο) κα
6. ηλιοπροστασία.
7. ένταξη τεχνικών φυσικού αερισμού.
8. εξασφάλιση οπτικής άνεσης μέσω τεχνικών και συστημάτων φυσικού φωτισμού.

Οι προτροπές του ΚΕΝΑΚ ωστόσο, σε σχέση με τις αρχιτεκτονικές επιλογές παραμένουν ευχολόγια, όπως αποδεικνύει στην πράξη το λογισμικό του ΤΕΕ. Γίνονται μόνο θεωρητικές αναφορές χωρίς παραπομπές σε μετρήσιμα στοιχεία, ενώ υπάρχουν σήμερα υπολογιστικά εργαλεία για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας κάθε επιλογής. Αντίθετα, μια τεχνική τεκμηρίωση, δηλαδή μια απλή τεχνική έκθεση, δικαιολογεί την αδυναμία εφαρμογής των παραπάνω.

Από τη άλλη πλευρά τα συστήματα Η/Μ  περιγράφονται εκτενώς και υπάρχουν ιδιαίτερα λεπτομερείς προδιαγραφές για αυτά. Επηρεάζουν μάλιστα σε τέτοιο βαθμό την ενεργειακή κατάταξη του κτιρίου που ελαχιστοποιούν την ανάγκη αναζήτησης αρχιτεκτονικών λύσεων (πχ βάζω καλό λέβητα και ξεχνάω την πέργκολα).

Τέλος, όσον αφορά τα ενεργητικά συστήματα, ενώ υπολογίζεται η απόδοσή τους, δεν προβλέπεται τίποτα για την ένταξή τους στα οικιστικά σύνολα που είναι ένα σοβαρό ζήτημα για την εικόνα της σύγχρονης πόλης αλλά και της υπαίθρου, ιδιαίτερα σήμερα που είναι μεγάλη η εξάπλωση των φωτοβολταϊκών συστημάτων.

ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Δεν συνεκτιμάται θετικά η προσαρμογή στο κλίμα. Ο ΚΕΝΑΚ προωθεί κλειστά κελύφη με καλές μηχανές, που δεν αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους. Με αυτό τον τρόπο ολόκληροι παραδοσιακοί οικισμοί μπορεί να αξιολογηθούν πολύ χαμηλά, ενώ αξιοποιούν παθητικά συστήματα και προσαρμόζονται στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περιοχής (μικροκλίμα, τοπογραφία, υλικά κτλ).

Η κατάταξη έχει περάσει σε μεγάλο βαθμό στα Η/Μ συστήματα.  Βελτιώνοντας τα Η/Μ αλλάζει η κατηγορία θεαματικά. Από την άλλη η προσπάθεια για βελτίωση του κτιρίου με αρχιτεκτονικά μέσα (γεωμετρία, προσανατολισμός, ποσοστό ανοιγμάτων – ανοίγματα, εισαγωγή παθητικών συστημάτων σκίασης – αερισμού) έχει μηδαμινά αποτελέσματα και δυσανάλογα περισσότερο κόπο.

Οδηγούμαστε έτσι, σε έτοιμες τυποποιημένες πρακτικές, σε αξεσουάρ που τα φοράμε στο κτίριό μας και αυτό παίρνει πόντους και που μπορούν να εφαρμοστούν ακόμα και χωρίς μελέτη. Γνωρίζοντας πχ ότι η αύξηση της μόνωσης μπορεί να μας κατατάξει στην κατηγορία Β, μόνη μας έννοια για να παράγουμε «βιοκλιματικά κτίρια» γίνεται η αύξηση του πάχους της εξωτερικής μόνωσης. Αλήθεια πόσο πιο «βιοκλιματικοί» γινόμαστε όταν επιλέγουμε οκτάρι ντάου και προσθέτουμε άλλο ένα φύλλο γυαλιού στο κούφωμα;;;

Η κατάταξη του κτιρίου δεν είναι ενδεικτική της ενέργειας που καταναλώνει ούτε του ποσό φιλικό είναι στο περιβάλλον. Ο χρήστης όχι μόνο δεν έχει ξεκάθαρη εικόνα για το πόσο ενεργοβόρο είναι το κτίριο που τον στεγάζει αλλά μπορεί να παραπλανηθεί από μια κατάταξη που τελικά δίνει μόνο συγκεκριμένες πληροφορίες για κάποια στοιχεία του κελύφους και των Η/Μ εγκαταστάσεων αποσιωπώντας άλλες. Το αγγλικό μοντέλο πιστοποίησης πχ λαμβάνει υπόψη ακόμα και το από πόσο μακριά έρχονται τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν και το αν τονώνουν την τοπική οικονομία.

Ενισχύεται η λανθασμένη εντύπωση ότι η φιλική προς το περιβάλλον αρχιτεκτονική είναι θέμα κόστους (ακριβά υλικά και εγκαταστάσεις), ενώ τουλάχιστον σε χαλαρούς αστικούς, περιαστικούς και αγροτικούς ιστούς είναι θέμα σωστού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

Άστοχες αρχιτεκτονικές επιλογές και κακός σχεδιασμός παραβλέπονται αν μεμονωμένα στοιχεία του κτιρίου τηρούν κάποιες ελάχιστες προδιαγραφές. Ο ΚΕΝΑΚ δηλαδή αλλάζει τα κριτήρια αξιολόγησης.

Ο ΚΕΝΑΚ δεν μπορεί να θεωρηθεί εργαλείο σχεδιασμού και βελτίωσης, αλλά ακύρωση της περιβαλλοντικά φιλικής αρχιτεκτονικής. Ενώ λοιπόν η δημιουργία συνθηκών άνεσης με στρατηγικές φιλικές προς το περιβάλλον  είναι πρωταρχικός στόχος του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ο ΚΕΝΑΚ στη σημερινή του μορφή φαίνεται να είναι ένα βήμα πίσω σε αυτή την κατεύθυνση, καθώς ως «καλό» κτίριο νοείται ένα κτίριο με ερμητικά κλειστό κέλυφος και αποδοτικά Η/Μ.

Είναι σκάνδαλο και εντελώς αντιεπιστημονικό το ότι ενώ μιλάμε για ένα εργαλείο με φοβερές  ελλείψεις και αδυναμίες υπολογισμού καίριων παραγόντων επίδρασης στην αποδοτικότητα του κτιρίου, τίθενται θεσμοθετημένα κριτήρια για την κατάταξη του κτιρίου. Και αυτό, ενώ η ίδια η αξιολόγηση των ήδη περιορισμένων επιλογών που δίνονται ωθούν σε μονόδρομους. Για παράδειγμα υπάρχει η παραδοχή ότι παθητικά συστήματα έμμεσου κέρδους, όπως τοίχοι trombe και οι τοίχοι θερμικής μάζας δε λαμβάνονται υπόψη, και δίνεται ενδεικτικά κάποιες τιμές μόνο για το συντελεστή θερμοπερατότητας αγνοώντας τις υπόλοιπες ιδιότητες του συστήματος (πχ ανακύκλωση αέρα, αξιοποίηση θερμικής αδράνειας).

Την εποχή που διεθνώς μιλάμε για κτίρια μηδενικών εκπομπών ρύπων – που ακόμα και αυτά επιδέχονται κριτικής – για προδιαγραφές BREEAM, ASHRAE και πιο ολιστικά σπρέντσιτ αξιολόγησης ( SAP, LEED, κλπ) στην Ελλάδα παρουσιάζεται ένας τέτοιος  ΚΕΝΑΚ. Η κατάληξη θα είναι καταρχάς ένας τραγέλαφος ελληνικών κτιρίων τα οποία θα είναι πιστοποιημένα με κατατάξεις από Β και πάνω (ώστε να μην χάσουν την εμπορική αξία τους), αλλά οι επιπτώσεις θα είναι πολύ μεγαλύτερες.

Σε αυτό το τοπίο, ο ΓΟΚ δεν δίνει ουσιαστικά κίνητρα για την εισαγωγή παθητικών ηλιακών συστημάτων που είναι οι κατεξοχήν φιλικές στο περιβάλλον λύσεις – πέρα από κάποια αύξηση του όγκου που χαρίζει – μιας και το μόνο που χρειάζονται είναι καλός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός.

Ταυτόχρονα έρχεται να προστεθεί η πρόσφατα ψηφισμένη κατάργηση της ελάχιστης αμοιβής και η απαξίωση των πτυχίων. Δεν είναι τυχαίο ότι η αμοιβή για τη μελέτη ενεργειακής απόδοσης πχ μιας διπλοκατοικίας είναι περίπου οκτακόσια ευρώ και ενώ είναι αρκετή για μια μελέτη θερμομόνωσης, οπωσδήποτε δεν καλύπτει μια συνολική ενεργειακή μελέτη του κτιρίου, η οποία προφανώς δεν αφορά τον ΚΕΝΑΚ και τους εμπνευστές του. Πάμε δηλαδή για συνολική απαξίωση του αρχιτεκτονικού έργου και του ρόλου του αρχιτέκτονα. Μια απαξίωση με τη «βούλα» του ΚΕΝΑΚ.

Τι να επιδιώξουμε σε σχέση με τον ΚΕΝΑΚ και τον ΓΟΚ για να γίνουν πιο φιλικοί στην αρχιτεκτονική, τον αρχιτέκτονα αλλά και το περιβάλλον;

Αν θέλουμε να μιλάμε για σοβαρές πιστοποιήσεις κτιρίων, τότε είναι καταρχάς απαραίτητος ο καθορισμός προδιαγραφών τύπου BREEAM και ASHRAE εναρμονισμένους στα ελληνικά κλιματικά δεδομένα, συνήθειες και τρόπο ζωής (που σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται και από τα κλιματικά δεδομένα). Ο ρόλος του ΓΟΚ είναι επίσης μεγάλος όσον αφορά τους επιτρεπόμενους όγκους κτιρίου και ειδικότερα το κλάσμα πλάτους δρόμου – ύψους κτιρίου ανάλογα με τον προσανατολισμό. Έχει δε σημασία και ο χειρισμός της όψης, όσον αφορά το σκιασμό της. Η όψη μπορεί να σχεδιαστεί με βάση κάποια ελάχιστα στάνταρντς και μέγιστα αποδεκτά ποσά προσπίπτουσας ηλιακής ενέργειας.

Αν επίσης θέλουμε σχεδιασμό των κτιρίων για ελαχιστοποίηση της κατανάλωσης ενέργειας και της έκλυσης ρυπογόνων αερίων – κάτι το οποίο είναι αίτημα των καιρών μας σε συνθήκες ενεργειακής και περιβαλλοντικής κρίσης – τότε μιλάμε για αναβάθμιση της αρχιτεκτονικής μελέτης σε συνδυασμό με την αντίστοιχη ηλεκτρομηχανολογική. Η μόνωση των κτιρίων και τα θερμομονωτικά κουφώματα δεν είναι η πανάκεια στα προβλήματα των ελληνικών κατασκευών και η προχειρότητα με την οποία αντιμετωπίζεται το πρόβλημα της κατανάλωσης ενέργειας των κτιρίων είναι ενδεικτικό της σοβαρότητας όλου του υποτιθέμενου πρότζεκτ της «πράσινης ανάπτυξης», το οποίο εξαντλείται σε κουρελόχαρτα, λογικές fast track και περαιτέρω καταστροφή του περιβάλλοντος.

Εικόνα 3: Ετήσια κατανάλωση ενέργειας ανά κάτοικο