Στο κείμενο που ακολουθεί, το οποίο κατατίθεται σαν εισήγηση από την ΑΚΕΑ στον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων, παρουσιάζεται η εξέλιξη του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου της Γυάρου, ο ρόλος του ιδιωτικού «αρχιτεκτονικού διαγωνισμού» και επιχειρείται να διατυπωθεί ένα πλαίσιο αιτημάτων για το ζήτημα.
Ως Αριστερή Κίνηση Εργαζόμενων Αρχιτεκτόνων (ΑΚΕΑ), καταδικάζουμε κάθε προσπάθεια εκμετάλλευσης και αξιοποίησης του ιστορικού τόπου της Γυάρου σε βάρος της ιστορικής της μνήμης ως τόπο εξορίας. Η Γυάρος μαζί με τη Μακρόνησο αποτέλεσαν τα πρώτα οργανωμένα στρατόπεδα αναμόρφωσης και συντεταγμένα θεσμικά πειράματα εγκλεισμού του ελληνικού μετεμφυλιακού κράτους έναντι αγωνιστριών και αγωνιστών που έδωσαν τη ζωή τους για ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη. Χιλιάδες εξ αυτών μαρτύρησαν για τα πολιτικά τους πιστεύω, ενώ πολλοί δεν κατάφεραν να επιστρέψουν ποτέ στις οικογένειές τους αφήνοντας τη ζωή τους στα ξερονήσια.
Το νησί της Γυάρου χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, στη μετεμφυλιακή περίοδο αλλά και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, ως τόπος εξορίας, φυλάκισης και βασανιστηρίων. Στη μεταπολίτευση μετατράπηκε σε πεδίο βολής του Πολεμικού Ναυτικού, μέχρι τον αποχαρακτηρισμό της από Ναυτικό Οχυρό το 2002. Τον Σεπτέμβριο του 2001, με Απόφαση του Υπουργείου Αιγαίου στη βάση του ΓΟΚ (ΦΕΚ Δ’772), το κτίριο των φυλακών, καθώς και όλα τα κτίρια, εγκαταστάσεις και κατασκευές που βρίσκονται στην περιοχή των πέντε όρμων, χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα και επιτρέπεται μόνο «η εισαγωγή χρήσεων συμβατών με τον ιστορικό τους χαρακτήρα». Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, με Απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού (ΦΕΚ Β’1680), χαρακτηρίζεται το σύνολο του νησιού ως ιστορικός τόπος, καθώς και το σύνολο των κτιρίων ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Στη συνέχεια, το Υπουργείο Αιγαίου ανέθεσε σε ερευνητική ομάδα της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, με επιστημονική υπεύθυνη την αείμνηστη συναδέλφισσα Άννη Βρυχέα, την εκπόνηση προγράμματος για τη δημιουργία δικτύου διαδρομών ιστορικής μνήμης στον χώρο των στρατοπέδων του νησιού, με την ενεργό συμμετοχή στον καθορισμό των προγραμματικών στόχων, εκπροσώπων των κρατουμένων από όλες τις περιόδους λειτουργίας του τόπου εξορίας.
Οι προτάσεις του προγράμματος εγκρίθηκαν αλλά ουδέποτε υλοποιήθηκαν. Αντίθετα, το 2011, νέα Απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού (ΦΕΚ ΑΑΠ 182), αναοριοθετεί τον ιστορικό τόπο, αποχαρακτηρίζοντας το μεγαλύτερο μέρος του νησιού έξω από την περιοχή των πέντε όρμων, παρόλο που σύμφωνα με την §1 του άρθρου 12 του Ν.3028/2002 «οι αρχαιολογικοί χώροι κηρύσσονται και οριοθετούνται ή αναοριοθετούνται με βάση τα δεδομένα αρχαιολογικής έρευνας πεδίου» και τέτοια δεδομένα δεν προσκομίζονται.
Αυτό που πραγματικά συμβαίνει είναι η εκδήλωση επενδυτικής πρόθεσης χωροθέτησης ανεμογεννητριών που θα καλύπτουν το σύνολο σχεδόν των κορυφογραμμών του νησιού και η οποία, όχι μόνο δεν συνάδει με τον χαρακτηρισμό «ιστορικός τόπος», αλλά αποτελεί βάναυση προσβολή της ιστορικής μνήμης. Επιπλέον, οι ανεμογεννήτριες, οι οποίες ακόμα απεικονίζονται στους σχετικούς χάρτες της ΡΑΑΕΥ (πρώην ΡΑΕ), επιχειρείται να χωροθετηθούν εντός των περιοχών Natura που υπερκαλύπτουν ένα νησί, στο οποίο η σχετικά μακρόχρονη απουσία έντονων ανθρώπινων δραστηριοτήτων κατέστησε πολύτιμο και για την διατήρηση της βιοποικιλότητας, αποκαλύπτοντας τον ακραία επιθετικό και αντιπεριβαλλοντικό τρόπο με τον οποίο το αιολικό λόμπυ επιχειρεί να επεκτείνει τις επιχειρηματικές δραστηριότητές του.
Το νησί και ο θαλάσσιος χώρος σε απόσταση 3 ναυτικών μιλίων από την ακτογραμμή του, αποτελούν ταυτόχρονα δύο αλληλοεπικαλυπτόμενες περιοχές του δικτύου Natura, μία Ειδική Ζώνη Διατήρησης για τα είδη και τους οικοτόπους και μία Ζώνη Ειδικής Προστασίας για τα πουλιά. Μάλιστα το 2015, με Απόφαση του Γενικού Γραμματέα Αποκεντρωμένης Διοίκησης (ΦΕΚ Δ’463), η θαλάσσια ζώνη γύρω από το νησί, συμπεριλαμβανομένης και της χερσαίας ζώνης 50 μέτρων από την ακτογραμμή, χαρακτηρίζονται Θαλάσσιο Καταφύγιο Άγριας Ζωής. Τέλος, το 2019, με Απόφαση του Υπουργείου Περιβάλλοντος (ΦΕΚ Δ’389), ολόκληρη η χερσαία και θαλάσσια περιοχή της Γυάρου χωρίζεται σε ζώνες προστασίας, οι οποίες δεν προβλέπουν καμία εγκατάσταση ΑΠΕ και καμία νέα δόμηση, επιτρέποντας από ανθρώπινες δραστηριότητες στην χερσαία ζώνη μόνο την «επίσκεψη και ξενάγηση επισκεπτών, μόνο κατά τη διάρκεια της μέρας».
Σήμερα, αντί η Πολιτεία να εφαρμόσει ένα σαφές πλαίσιο προστασίας και ανάδειξης της Γυάρου, όπως ήδη εδώ και χρόνια έχουν καταδείξει τεκμηριωμένα επιστήμονες αλλά και οι ίδιοι οι εξόριστοι που κάποτε έζησαν σε αυτά τα νησιά, επιχειρείται να διαγραφεί η ιστορική μνήμη μαζί με τις πολιτικές της προεκτάσεις άπαξ και δια παντός. Αυτό συμβαίνει μέσω του «νέου διεθνούς διεπιστημονικού διαγωνισμού αρχιτεκτονικών ιδεών» που οργανώνει η εταιρία ALUMIL και το «κοινωφελές ίδρυμα» του εφοπλιστικού κεφαλαίου ΑΙΓΕΑΣ, με την υποστήριξη του ΤΕΕ και του ΟΦΥΠΕΚΑ, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, του Υπουργείου Πολιτισμού και της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου. Το σχέδιο αυτού του διαγωνισμού είναι να δημιουργηθεί στη Γυάρο και συγκεκριμένα στο κτίριο των φυλακών, ένα «hub έρευνας και τεχνολογίας» για «την προώθηση της αειφόρου και βιώσιμης ανάπτυξης, της ενεργειακής αυτάρκειας και της περιβαλλοντικής προστασίας». Στην ουσία αυτό που επιχειρείται είναι η πλήρης διαγραφή της μνήμης του νησιού και η αποσυμβολοποίησή του, με πρόφαση και μόνο την ανάγκη προστασίας της χλωρίδας και της θαλάσσιας πανίδας του νησιού προκειμένου η Γυάρος «να αποκτήσει νέα ζωή». Στην πραγματικότητα, η νέα αυτή ζωή που θα αποκτήσει η Γυάρος, θα είναι άλλο ένα τουριστικό προϊόν, πιο εναλλακτικό ενδεχομένως, για τους λάτρες του «ανέγγιχτου» μεσογειακού τοπίου, στο πλαίσιο της αειφορίας και της ενεργειακής αυτάρκειάς του, πλήρως αποκομμένο από το ιστορικό του πλαίσιο και τις πολιτικές του καταβολές. Μια νέα ζωή αβίωτη, όπως όλων των εξόριστων που κάποτε κατοίκησαν το νησί.
Η μεθοδολογία είναι ήδη δοκιμασμένη. Ένας ισχυρός ιδιώτης, στην περίπτωσή μας μια εταιρεία κατασκευαστικών υλικών που θέλει να διαφημίσει τα προϊόντα της, καθώς και ένα ίδρυμα του εφοπλιστικού κεφαλαίου, προκηρύσσουν έναν διαγωνισμό με όρους κομμένους και ραμμένους στα μέτρα τους που καθορίζουν οι ίδιοι. Την ίδια στιγμή η κυβέρνηση που έχει πετύχει νομοθετικά την εξαίρεση πλήθους έργων από την υποχρέωση διεξαγωγής δημόσιου αρχιτεκτονικού διαγωνισμού υπό συγκεκριμένους και καθορισμένους όρους και προϋποθέσεις, κάνει τον σπόνσορα του ιδιωτικού διαγωνισμού. Έτσι οι πλούσιοι και ισχυροί αποκτούν το προνόμιο να σχεδιάζουν κατά τις προτιμήσεις τους τον δημόσιο χώρο, και εμείς οι υπόλοιποι αναμένεται απλά να τους χειροκροτούμε και να τους θαυμάζουμε. Ενδεικτικά, στον εν λόγω αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, δεν συμμετέχει κανένας φορέας της αρχιτεκτονικής κοινότητας, ούτε ο ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, ούτε η Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, αλλά αντίθετα συμμετέχουν οι πάντα πρόθυμοι: το ΤΕΕ δια του απερχόμενου Προέδρου του, πριν καν τυπικά ακόμα επανεκλεγεί, καθώς και το ΕΜΠ χωρίς την Σχολή Αρχιτεκτόνων δια του ναυπηγού στην ειδικότητα Πρύτανή του.
Ωστόσο, το ζήτημα της Γυάρου δεν περιορίζεται εκεί. Θα μπορούσε να είναι ένα οποιοδήποτε νησί, αλλά είναι η Γυάρος που μπορεί να αποτελέσει έναν «ενεργειακό παράδεισο» και «πρότυπο αειφορίας». Αυτό κάθε άλλο παρά τυχαίο ή αθώο είναι, γιατί τα νησιά – εξορίες αποτελούν χωρικές και υλικές αποδείξεις του εγκλεισμού, του βασανισμού και της κρατικής βίας ως επίσημους θεσμούς του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Οποιαδήποτε χωρική προσέγγιση που αδιαφορεί για το παραπάνω σκέλος ή στέκεται ουδέτερα κι αδιάφορα απέναντι σε αυτό, αδιαφορεί για την ιστορία και τη μνήμη με όρους κατάργησής τους.
Μέσω του ιδιωτικού αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, η εταιρεία κατασκευαστικών υλικών και το εφοπλιστικό ίδρυμα, συνεπικουρούμενοι από την κυβέρνηση και τη συμμαχία των πρόθυμων, αποφασίζουν να μετατρέψουν σε «water & energy self-sufficient Hub», σε «σύγχρονο Ερευνητικό Κέντρο», τις φυλακές που έχτισαν με τα χέρια τους οι κρατούμενοι σε συνθήκες καταναγκαστικής εργασίας, χωρίς να ρωτήσουν κανέναν και έχοντας τον Σύνδεσμο Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών έξω από την «τελετή έναρξης» του «διαγωνισμού» να διαμαρτύρεται. Κι αν το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο που περιγράφεται στις προαναφερθείσες Υπουργικές Αποφάσεις δεν συνάδει με τα νέα σχέδια, δεν πειράζει, θα αλλάξει το θεσμικό πλαίσιο. Η αλαζονεία και η αμετροέπεια αυτών που νιώθουν αφεντικά της χώρας, πραγματικά δεν έχει προηγούμενο.
Καταγγέλλουμε:
- Την προσπάθεια να θαφτεί στη λήθη η πρόσφατη πολιτική ιστορία της Γυάρου.
- Συνολικά τον εν λόγω ιδιωτικό διαγωνισμό ο οποίος δεν έχει δημοσιοποιήσει μέχρι σήμερα ούτε καν τους προβλεπόμενους όρους, την κριτική επιτροπή, κ.λπ.
- Τις πρωτοβουλίες ισχυρών ιδιωτών που απαιτούν να καθορίζουν το πρόγραμμα και τον σχεδιασμό των δημόσιων χώρων ακόμα και σε ιστορικούς τόπους όπως η Γυάρος.
Συντασσόμαστε με το Σύνδεσμο Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών ως προς την κοινή μας αγωνία για το εν λόγω εγχείρημα και στεκόμαστε στο πλευρό των εξόριστων για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης της Γυάρου.
Ταυτόχρονα απαιτούμε:
- Η διοίκηση του ΤΕΕ, το ΥΠΕΝ και το ΥΠΠΟΑ, να αποσύρουν τη στήριξή τους από το εγχείρημα αποσυμβολοποίησης της Γυάρου.
- Να καταργηθεί η υπ’ αριθ. ΥΠΠΟΤ/ΔΝΣΑΚ/58658/1129/2011 Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ ΑΑΠ 182) που αναοριοθέτησε την έκταση της περιοχής που κηρύσσεται ιστορικός τόπος, αποχαρακτηρίζοντας το μεγαλύτερο μέρος του νησιού της Γυάρου για την εξυπηρέτηση ιδιωτικών συμφερόντων.
- Να διασφαλιστεί με δημόσια χρηματοδότηση ότι θα αποκατασταθούν τα ιστορικά κτίρια και οι εγκαταστάσεις και θα δημιουργηθούν οι υποδομές ώστε να καταστεί το νησί επισκέψιμο, όπως περιγράφεται στο ισχύον θεσμικό πλαίσιο και στις υφιστάμενες μελέτες. Η Γυάρος θα πρέπει να είναι επισκέψιμη, ανοιχτή σε όλες κι όλους, διατηρώντας τον δημόσιο χαρακτήρα της, ώστε να επιβιώσει η μνήμη της στο παρόν και στο μέλλον.
Για τους παραπάνω λόγους καλούμε όλες και όλους τους συναδέλφους/ισσες να απέχουν και να μη λάβουν μέρος στην εν λόγω ιδιωτική διαγωνιστική διαδικασία από καμία θέση.
Αριστερή Κίνηση Εργαζόμενων Αρχιτεκτόνων 