Στο παρόν άρθρο δημοσιεύουμε απόσπασμα της προφορικής εισήγησης της Αλίκης Κοσυφολόγου στην εκδήλωση «ο Φεμινισμός σήμερα, θεωρίες και πρακτικές των κινημάτων», που έλαβε χώρα στην 5η Συνάντηση Νέων Αρχιτεκτόνων στον ξενώνα Στάμου Στούρνα, στην Άλλη Μεριά Πηλίου στις 22 Αυγούστου 2017. Η Αλίκη Κοσυφολόγου είναι Διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας και μέλος της Ομάδας Κιουρί@.
Αλίκη Κοσυφολόγου
Φεμινιστικοί λόγοι και λόγοι για τον φεμινισμό
Στο πρώτο κεφάλαιου του δοκιμίου Ένα δικό της δωμάτιο (1929), η Virginia Woolf μας αφηγείται την ιστορία της Judith Shakespeare, δηλαδή της υποτιθέμενης αδερφής του William Shakespeare, η οποία αν και διέθετε την ίδια δημιουργική φαντασία με τον αδερφό της στερήθηκε τη δυνατότητα να την καλλιεργήσει και να παράγει αποτέλεσμα από αυτήν, καθώς όταν ο αδερφός της πήγαινε σχολείο και μορφωνόταν, εκείνη ήταν υποχρεωμένη να παραμένει στο σπίτι, απασχολούμενη με έργα που αναγνωρίζονταν ως αποκλειστικά γυναικεία. Οι ομοιότητες είναι προφανείς και εύκολα καταλαβαίνουμε πως το όνομα Τζουντιθ είναι στην πραγματικότητα ένα άλλο όνομα για το όνομα Βιρτζίνια και πως η οικογενειακή κατάσταση της Τζούντιθ είναι μία μεταφορά της οικογενειακής κατάστασης της Βιρτζίνια, στο πλαίσιο της οποίας η ίδια ήταν υποχρεωμένη να παρακολουθεί μαθήματα στο σπίτι και να προετοιμάζεται για τη ζωή σε αυτό, ενώ οι «αφελείς» αδερφοί της φοιτούσαν στο σχολείο.
Αρκετά χρόνια αργότερα, ένας άνδρας δημιουργός, ο Jean Luc Godard, βυθισμένος στην κινηματογραφική αναζήτηση μιας αστικής/αστεακής, – όπως ανέφερε και ο Σάββας Μιχαήλ στην κουβέντα της Παρασκευής 20.8[1]– σοσιαλιστικής ουτοπίας, αναμετριέται με τα θέματα που έχει αναδείξει το δεύτερο ρεύμα του φεμινισμού, φτιάχνοντας γυναικείους χαρακτήρες που είναι σημαίνοντα κοινωνικών τάξεων, ισορροπώντας μεταξύ μιας αντισυμβατικής αναπαράστασης των γυναικών στον κινηματογράφο και της αναπαραγωγής έμφυλων στερεοτύπων, προβάλλοντας την έντονη σωματικότητα των γυναικών κι ενισχύοντας έτσι, έστω έμμεσα την διχοτομία μεταξύ διάνοιας και σώματος.
Στην Περιφρόνηση (1963) η Camil Javal ρωτάει τον «περιφρονημένο» Paul Javal αν την αγαπάει κι ακολουθεί ο εξης διάλογος:
Camil: Αγαπάς τα πάντα σε εμένα; Τα μάτια μου; Την μύτη μου; Ακόμη και τα αυτιά μου;
Paul: Nαι, τα πάντα επάνω σου.
Camil: Tότε μ‘ αγαπάς ολοκληρωτικά;
Paul: Nαι, απόλυτα, ολοκληρωτικά, τραγικά.
Με άλλα λόγια, από την σκοπιά της κάμερας που καθοδηγεί ο Γκοντάρ το ιδανικό της αγάπης για την «ιδανική γυναίκα» Καμίλ, την οποία υποδύεται η «ιδανική» Brigitte Bardot, συμπυκνώνεται στην αγάπη για το σώμα.
Συνεπώς, το ζήτημα της απώθησης των γυναικών στην ιδιωτική σφαίρα, ο έμφυλος καταμερισμός των ρόλων και της εργασίας αλλά και η ουσιοκρατική φυσικοποιήση των κοινωνικών ρόλων των γυναικών είναι θέματα που αναδεικνύονται μέσα από την ιστορική διαδρομή του φεμινισμού ως πολιτικού κινήματος αλλά και ως ρεύματος ιδεών που διασταυρώνεται με άλλα στην πρακτική του κινήματος αλλά και στους λόγους του.
[1] Αναφορά στην δυσκολία της απόδοσης στα ελληνικά του όρου urban/urbaine, έτσι ώστε να μην ταυτίζεται με την απόδοση της λέξης bourgeois.
Φεμινιστική θεωρία και πολιτική πρακτική
Με αφορμή τα παραπάνω και λαμβάνοντας ως δεδόμενο το «αδιαχώριστο» μεταξύ φεμινιστικής θεωρίας και φεμινιστικής πολιτικής πρακτικής, θα προσεγγίσουμε όψεις των φεμινιστικών θεωριών που αναδύονται και δοκιμάζονται στην αρένα της πολιτικής – από την ακτιβιστική έκρηξη των δεκαετιών του εξήντα και του εβδομήντα μέχρι τα σύγχρονα φεμινιστικά κινήματα, καθώς η τελευταία περίοδος υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμη σε ότι αφορά την επανεκκίνηση ριζοσπαστικών και συλλογικών φεμινιστικών διεκδικήσεων σε ΗΠΑ, Ιταλία, Πολωνία, Τουρκία, Αργεντινή κα-.
Με δεδομένο ότι δεν μπορούμε να εξαντλήσουμε την ιστορική σχέση φεμινιστικής θεωρίας και φεμινιστικού κινήματος – και ούτε μάλλον θέλουμε να εισάγουμε μια τέτοια γραμμική αφήγηση για τον φεμινισμό- θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε ορισμένες όψεις της, γύρω από δύο κεντρικά θέματα: α. Την πολιτικοποιήση του σώματος στην φεμινιστική θεωρία και πολιτική, β. Την διαθεματική προσέγγιση Φύλο, Τάξη και Φυλή. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα, χρησιμοποιούμε την τριμερή διάκριση των «κυμάτων» του φεμινισμού, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα ότι αυτή αποτελεί μία σύμβαση καθώς η ιστορία του φεμινισμού είναι αρκετά πολυσήμαντη και δεν μπορεί να αντιστοιχηθεί στο σχήμα φιλελεύθερο – ριζοσπαστικό – μεταδομιστικό, ακόμη κι αν κάποιες φορές χρειάζεται να επικαλεστούμε αυτό το σχήμα για να συζητήσουμε.
Ο όρος φεμινισμός χρησιμοποιήθηκε γενικευμένα στο πλαίσιο του ονομαζόμενου δεύτερου κύματος του φεμινιστικού κινήματος στις ΗΠΑ σηματοδοτώντας την συνάρθρωση πολιτικής σκέψης και πολιτικής πράξης, στοχεύοντας στην αμφισβήτηση και ανατροπή των σχέσεων εξουσίας που διέπουν την έμφυλη υποκειμενικότητα καθώς και στην υπέρβαση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών, των ιδεολογιών καθώς και των επιστημολογιών που αποδίδουν συμβολική νομιμοποίηση στις ανισότητες και που τις αναπαράγουν. Σήμερα, το όνομα φεμινισμός περιλαμβάνει κι άλλα συλλογικά υποκείμενα- (ΛΟΑΤΚΙ).
«Η γυναίκα ως άλλος»
Και σήμερα θα ειπωθεί ότι το Δεύτερο Φύλο της Simone de Beauvoir (1949) παραμένει καταστατικό κείμενο της φεμινιστικής σκέψης. Θεμέλιο της ανάλυσης της είναι ότι η εμφυλοποιήση παράγεται μέσα σε ένα πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων και σχέσεων εξουσίας που περιορίζουν την ελευθερία του υποκειμένου. Αν και το έργο της διαμορφώθηκε μέσα στην σφαίρα επιρροής της φαινομενολογίας και του υπαρξισμού, διατηρεί έναν ζωηρό σκεπτικισμό απέναντι στο υπαρξιακό υποκείμενο. Σύμφωνα με το ερμηνευτικό σχήμα που εισηγείται ο άνδρας αναγνωρίζεται ως Εαυτός/υποκείμενο, ενώ η γυναίκα ορίζεται ως Άλλος/αντικείμενο. Σύμφωνα με την διαλεκτική αυτή, ο Εαυτός – άνδρας αντιπροσωπεύει το υπερβατικό, ενώ ο Άλλος την εμμένεια (αυτό που αντιπροσωπεύει το σώμα). Οι γυναίκες παγιδεύονται στην εμμένεια και μέσα από αυτή την διαδικασία ετεροποιούνται, ενώ οι άντρες ταυτίζονται με την υπερβατικότητα και την ανεξαρτησία. Κάπως έτσι οι άνδρες εμφανίζονται να έχουν το μονοπώλιο της ανθρώπινης ιδιότητας, ενώ οι γυναίκες υποβαθμίζονται σε δευτερεύουσα θέση, εξ ου και ο τίτλος «Δεύτερο Φύλο». Η περιχαράκωση του υποκειμένου γυναίκα στον κύκλο της εμμένειας απορρέει/θεμελιώνεται στις βιολογικές διαδικασίες της αναπαραγωγής. Το Δεύτερο Φύλο άνοιξε το δρόμο για την θεώρηση της κοινωνικής κατασκευής του φύλου, την ίδια εποχή περίπου κατά την οποία αναδείχθηκε εκ νέου το κεντρικό διακύβευμα του φεμινιστικού κινήματος της περιόδου (τις δεκαετίες του εξήντα και του εβδομήντα), δηλαδή το να ορίσουν οι γυναίκες την κοινωνική τους κατάσταση πέρα από τους ετεροπροσδιορισμούς της πατριαρχίας.
Η πολιτική της ταυτότητας
Την δεκαετία του ογδόντα κυριαρχεί στον φεμινιστικό λόγο η πολιτική της ταυτότητας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αμφισβητείται η αφηρημένη και υπεραπλουστευτική κατηγορία «γυναίκα». Η γυναικεία εμπειρία συγκροτείται κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά και όροι της καταπίεσης της δομούνται στη βάση της τάξης, της φυλής, της εθνότητας, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της ηλικίας, της φυσικής ικανότητας ή αρτιμέλειας. Μέσα σε αυτό το κλίμα, η εξέγερση του Stonewall το 1969 είναι ιστορική τομή στην ιδεολογική και πολιτική πάλη για την αποφυσικοποιήση και πολιτικοποίηση του κυρίαρχου πολιτισμού φύλου και σεξουαλικότητας, κατακερματίζοντας κι άλλο τις αρραγείς και συνεκτικές εικόνες για το σώμα.
Στην φιλοσοφική συζήτηση οι μετασχηματισμοί αυτοί αποκρυσταλλώνονται ως όψεις της φεμινιστικής κριτικής προς τη νεωτερικότητα. Η οικουμενική σύλληψη του εαυτού ερμηνεύεται από την Carol Pateman στο Sexual Contract (1988), ως ένα ιδεολογημα της πατριαρχίας. Η Teressa de Lauretis απορρίπτει την οντολογία του οικουμενικού – ενιαίου αστικού εαυτού και προτείνει μια φεμινιστική κατανόηση της ταυτότητας, η οποία συντίθεται από ετερογενείς αναπαραστάσεις φύλου, τάξης και φυλής. Η Angela Davis, μια εμβληματική μορφή του κινήματος χειραφέτησης της κοινότητας των μαύρων και φεμινιστρία με ακαδημαικό προφίλ με το κείμενο της Γυναίκες, Φυλή και Τάξη (1983) συνδέει τις θεωρητικές της επεξεργασίες για τις έμφυλες όψεις του φυλετικού απαρχαιντ στην Αμερική με την πλούσια εμπειρία των αγώνων της κοινότητας των μαύρων. Η ίδια, παραμένει μέχρι σήμερα, ιδιαίτερα μαχητική, αναγνωρίζοντας μάλλον ακόμη στον εαυτό της έναν ρόλο πρωτοπορίας/ και οργανικής διανοουμένης σε θέματα κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων και φεμινισμού. (Πορεία γυναικών ΗΠΑ, «αντιτραμπικό» κίνημα, κίνημα ενάντια στην καταστολή και την δικαστική/αστυνομική αυθαιρεσία στις ΗΠΑ κα).
Η πολιτικοποιήση της έμφυλης βίας
Η ενδοοικογενειακή καθώς και οι άλλες μορφές έμφυλης βίας παρέμεναν σε μεγάλο βαθμό αόρατες όπως και τα θύματα τους. Η ανάδειξη της πολιτικής σημασίας της καθημερινότητας ή με άλλα λόγια η πολιτικοποιήση του ιδιωτικού βίου αποτελεί την αιχμή των φεμινιστικών διεκδικήσεων του ριζοσπαστικού φεμινιστικού κινήματος. Ο πολιτικός ακτιβισμός ενάντια στις πολλαπλές μορφές έμφυλης – ενδοοικογενειακής βίας χαρακτήρισε το βορειοαμερικανικο κίνημα της δεκαετίας του εβδομήντα. Σε αυτή την πολιτική παρακαταθήκη έχει τις καταβολές του ο όρος gender based violence, δηλαδή έμφυλη βία.
Η μεταδομιστική φεμινιστική αναθεώρηση του υποκειμένου
Tο κείμενο της Judith Butler, Gender trouble: Feminism and the subversion of identity (1990), αναγνωρίζεται ως το κείμενο που σηματοδότησε με ένα τρόπο την αλλαγή παραδείγματος στην φεμινιστική θεωρία. Η προσέγγιση της Butler συμπυκνώνει έναν φεμινιστικό λόγο πέρα από την διπολικότητα και την πολιτική της ταυτότητας. Το φύλο, ως αποτέλεσμα επιτελεστικών πρακτικών μέσα από χειρονομίες και ενεργήματα του σώματος, γίνεται αντιληπτό ως ένα «δρώμενο» και όχι ως μια «ουσία». Από την σκοπιά αυτή, η θηλυκότητα και η αρρενόπωτητα αποτελούν προιόντα διαχρονικών επιτελέσεων μέσα στο κυρίαρχο νεωτερικό καθεστώς φύλου. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, η ανατροπή του κυρίαρχου καθεστώτος φύλου αποκρυσταλλώνει μεταξύ άλλων έναν κεντρικό πολιτικό στόχο για το σύγχρονο ΛΟΑΤΚΙ και το φεμινιστικό κίνημα.
Αριστερή Κίνηση Εργαζόμενων Αρχιτεκτόνων 