Το βιβλίο του Μάνου Σκούφογλου «κρίση, χαρτογραφήσεις του καπιταλισμού και η επιστροφή του χρόνου» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΨΜ με πρόλογο της Μαρίας Μαντουβάλου. Το βιβλίο βασίζεται στη διπλωματική εργασία του συγγραφέα στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του Χώρου, κατεύθυνση Πολεοδομίας – Χωροταξίας, της Σχολής Αρχιτεκτόνων μηχανικών ΕΜΠ, απόσπασμα της οποίας είχαμε δημοσιεύσει εδώ. Επιβλέποντες καθηγητές ήταν ο Ίων Σαγιάς και η Μαρία Μαντουβάλου. Η εργασία παρουσιάστηκε το καλοκαίρι του 2011. Έκτοτε, κάποια κεφάλαια προστέθηκαν και κάποια άλλα αναθεωρήθηκαν. Ακολουθεί ο πρόλογος του συγγραφέα:
Αφετηρία της εργασίας ήταν η σκέψη ότι η γεωγραφία, η κατανόηση του χώρου, δεν μπορεί να αγνοήσει ένα γεγονός της εμβέλειας και της ιστορικής σημασίας της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης, ούτε να το ενσωματώσει απλώς σαν μια παράμετρο στις επιμέρους μελέτες περίπτωσης, που αποτελούν σήμερα τον ακαδημαϊκό κανόνα. Αν αρκεστεί κανείς σε αυτό, συνεχίζοντας κατά τα άλλα να κάνει business as usual, τότε σημαίνει είτε ότι αδιαφορεί, στην καλύτερη περίπτωση, είτε ότι έχει κάποιο λόγο να αποφεύγει το πραγματικό ερώτημα, στη χειρότερη. Και το ερώτημα σε αυτή την περίπτωση δεν είναι πώς μπορούν η γεωγραφία και, ευρύτερα, η μελέτη του χώρου να ενσωματώσουν τα φαινόμενα που εκτυλίσσονται εν μέσω της κρίσης στην μεθοδολογία και τις αφηγήσεις τους, αλλά πώς θα πρέπει οι ίδιες να αναμορφωθούν, στο βαθμό που και το αντικείμενό τους, ο χώρος, μεταμορφώνεται, αν δε θέλουν να χάσουν κάθε επαφή με την πραγματικότητα. Είναι κανείς υποχρεωμένος σε αυτές τις συνθήκες να επιστρέψει στις μεγάλες αφηγήσεις και στον αναγωγικό τρόπο σκέψης, ακόμα και με το κόστος μιας αρκετά μεγάλης αφαίρεσης, το οποίο, άλλωστε, είναι μικρότερο από το να χαθεί το δάσος πίσω από το δέντρο.
Δεν υπάρχει καμία πρόθεση να υποστηριχθεί ότι ο χώρος είναι το κλειδί για την κατανόηση της κρίσης. Στην πραγματικότητα, σχεδόν όλοι οι τομείς της σκέψης μπορούν να ισχυριστούν το ίδιο για τον εαυτό τους. Όμως, έτσι θα απέκρυπταν το ουσιώδες: είναι η κρίση, η κατάρρευση της καπιταλιστικής κανονικότητας, η διασάλευση της υφιστάμενης ισορροπίας και των παγιωμένων ταξικών συσχετισμών και η μοιραία απαξίωση των κυρίαρχων ιδεολογιών που αποτελούν το κλειδί για την πραγματική κατανόηση του τι συζητιέται στους επιμέρους τομείς σκέψης, ακόμα και για το αν αυτοί μπορούν πλέον να υπάρχουν με τον τρόπο που υπήρχαν προηγουμένως.
Η προσπάθεια που γίνεται εδώ, επομένως, είναι η κατανόηση μιας ευρύτερης πραγματικότητας από τη σκοπιά του χώρου, χωρίς αυτό να θέλει να περιορίσει την ίδια την πραγματικότητα στη χωρική της πλευρά. Επιπλέον, δεν έχω την αυταπάτη ότι υπάρχει ένας υποτιθέμενα αμιγής επιστημονικός τρόπος να αποδειχτούν οι ισχυρισμοί του βιβλίου. Η επιχειρηματολογία δεν γίνεται για το «καλό» της γεωγραφίας ή της μελέτης του χώρου. Αντιθέτως, και αυτοί οι τομείς της σκέψης αποτελούν πεδίο μιας αντιπαράθεσης, η οποία είναι πιθανότατα πιο σημαντική από την ολότητά τους˙ μιας αντιπαράθεσης ιδεολογικών και επιστημονικών, αν μου επιτρέπεται η βαρύτητα του όρου, θέσεων, με διαφορετικές κοινωνικές (ταξικές) αφετηρίες.
Η μεθοδολογία βασίζεται στη θεμελιώδη παραδοχή ότι οι μεταλλαγές του χώρου δεν είναι δυνατό να γίνουν κατανοητές χωρίς τα εργαλεία της πολιτικής οικονομίας˙ και αυτά τα εργαλεία δεν γίνεται να αξιοποιηθούν σωστά χωρίς τον κριτικό μετασχηματισμό, χωρίς την απομάγευσή τους, από το μαρξισμό. Είναι πιο τίμιο να το πω αυτό εξαρχής.
Πρέπει να σημειωθεί ότι στο βιβλίο, παρά την αξίωση μιας συνολικής κατανόησης, έχουν παραλειφθεί ορισμένες κρίσιμες πλευρές. Γίνεται κάποια αναφορά στην αστικοποίηση και στο γενικό ρόλο των πόλεων, όχι όμως και στις μεταμορφώσεις του αστικού χώρου. Πώς εξελίσσεται η σχέση κέντρων και προαστίων στις συνθήκες της κρίσης; Είναι η χωρική στρατηγική του εξευγενισμού ένα όπλο στη φαρέτρα του κεφαλαίου για την υπέρβαση της κρίσης του, ή, αντιθέτως, είναι και η ίδια καταδικασμένη να πέσει σε βαθιά κρίση; Μπορεί να τεκμηριωθεί μια τυπολογία της εσωτερικής αναδιάταξης των πόλεων της κρίσης; Αυτά και άλλα πολύ σημαντικά ερωτήματα δεν μπορούσαν παρά να μείνουν εδώ αναπάντητα.
Επιπλέον, έγινε τελευταία σαφές ότι μαζί με τις απελευθερωτικές ουτοπίες, η κρίση αντικειμενικά επαναφέρει και δυστοπίες, η πιο σημαντική εκ των οποίων είναι ο φασισμός. Εκτός από πεδίο αντίστασης, οι πόλεις γίνονται και πεδίο της πιο σκοταδιστικής αντίδρασης. Το πώς εξαπλώνονται οι κηλίδες του Κάτω Κόσμου στον χώρο των πόλεων της κρίσης θα ήταν από μόνο του ένα ουσιώδες, αν και αηδιαστικό, αντικείμενο μελέτης. Από την άλλη πλευρά, το αντιφασιστικό κίνημα γράφει τη δική του ιστορία στο δρόμο και φτιάχνει τη δική του πραγματικότητα στην πόλη. Και νομίζω ότι κερδίζει.
Θα πρέπει, τέλος, να αναφέρω ακροθιγώς μια σκέψη που δεν αναπτύσσεται στο κείμενο, παρότι είναι συμβατή με αυτό. Λίγο πριν κλείσει το βιβλίο, η Μαρία Μαντουβάλου μου επέστησε την προσοχή σε μια ενδιαφέρουσα υπόθεση: η διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα, μέσω των χαμηλών επιτοκίων και της ελαχιστοποίησης των εγγυήσεων για τον δανεισμό, ίσως αποσκοπούσε, εκτός από την ανάσχεση της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους, και στη συγκράτηση τάσεων συρρίκνωσης της αστικής γαιοπροσόδου. Υπήρχε πράγματι μια λανθάνουσα τάση «αρνητικής αστικής γαιοπροσόδου» ανάλογη με την πτωτική τάση του κέρδους; Για να το θέσουμε αλλιώς, το «εναλλακτικό κύκλωμα του κεφαλαίου» διαμέσου της αστικής γαιοπροσόδου, όπως το έθεσε ο Χάρβεϊ, είχε ήδη κορεστεί όσο και το «αυθεντικό» κύκλωμα της παραγωγής; Μήπως ακριβώς επειδή κορέστηκε έδωσε τη θέση του σε ένα χρηματοπιστωτικό εναλλακτικό κύκλωμα, με αποτέλεσμα την πτώση ή τη στασιμότητα της ζήτησης για αστική γη, και επομένως ένα δυνητικό φαύλο κύκλο μείωσης της τιμής της, που έπρεπε να αντιμετωπιστεί μέσω μιας τεχνητής τόνωσης της ζήτησης; Μήπως, επομένως, η χρηματοπιστωτική δραστηριότητα λειτούργησε στην περίπτωση του αστικού χώρου ως ένα εναλλακτικό «εναλλακτικό κύκλωμα» του κεφαλαίου; Τα ερωτήματα φαίνονται εύλογα και δελεαστικά, γιατί παρέχουν ένα πολύ ισχυρό νήμα σύνδεσης του χώρου με την κρίση. Ακριβώς επειδή είναι δελεαστικά, όμως, πρέπει να αντιμετωπιστούν με προσοχή, αντιπαραβολή με εμπειρικά δεδομένα και εκτεταμένη λογική διερεύνηση, πράγμα για το οποίο εδώ ήταν ήδη αργά.
Αριστερή Κίνηση Εργαζόμενων Αρχιτεκτόνων 